नेपाली गीत-संगीतको बारेमा के भन्छन लोकप्रिय गायक शिव पारीयार | हेर्नुहोस् उनको पछील्लो अन्तरवार्ता
झापा आन्दोलनकी नेतृ गौरा प्रसाईंले राजनीतिक जीवनकै क्रममा १६ वर्षे उमेरमै बम्बैको वेश्यालयमा बिताइन् । राजनीतिक चातुर्य र छापामार शैलीबाट उनी त्यस नरकबाट त उम्किन् तर यस्ता घटना सुनाउदा उनकै नेताहरूसम्मले पत्याएनन् ।
.jpg)
सिपीको नक्खु जेल ब्रेक नेपालको राजनीतिक इतिहासमा चर्चित छ तर उनकै कार्यकर्ता रहेकी गौराको बम्बै कोठी ब्रेक जुन कम सनसनीपूर्ण छैन, तर कम चर्चा गरिन्छ । भर्खरै उनले लेखेको पुस्तक मेरा जीवनका पानामा उनको आरम्भिक जीवनका थुप्रै घटना छन् । यसपटक प्रस्तुत छ गौरासंगै सुनेर तयार पारिएको उनको वेश्यालय जीवनको रोमाञ्चक कथा ।
गौरा प्रसाईं अहिले चर्चामा छिन् । एमाले नेतृ भएर मात्र होइन । आफ्नो राजनीतिक जीवनमा महिला भएकै कारणले सामना गर्नुपरेका चुनौती र त्यतिबेलाका घटना सम्झँदा पनि आङ सिरिङ्ग हुन्छ उनलाई । खास गरी आफू बेचिएर बम्बैको वेश्यालयमा बिताएका दिन सम्झँदा उनी अत्यधिक भावुक बन्छिन् ।
त्यतिबेला झापा क्रान्तिको भूमि भनेर चिनिन्थ्यो । झापाकै गौरा तेह्र वर्षकै उमेरमा राजनीतिमा होमिइन् र तत्कालीन अवस्थाको मागअनुरूप भूमिगत भइन् । भूमिगत अवस्थामै उनी साह्रै बिरामी परिन् । पार्टीले घर पठायो । वास्तवमा उनलाई राजनीतिमा लागे सबै कुरा पूरा हुन्छ भन्ने लागेको थियो । झापामा प्रहरी दमन ज्यादा थियो । क्रान्तिकारी गौरा प्रहरीको वारेन्ट सूचीमा नहुने कुरै भएन । प्रहरीले उनलाई भेटेको भए सुट गर्ने सम्भावना थियो ।
सामान्य परीवारमा जन्मिएकी गौरा अब भने जीवनरक्षाका लागि भारतको आसाम पुगिन् । उनी त्यहाँ पनि रम्न सकिनन् । उनका दाजुले भनेका थिए, ‘भूमिगत भएर काम गरेको मान्छे, यसरी किन हिँडेको ? बरु त्यहीँ गोली खाएर मर्नू नि !’
दुई वर्षपछि उनलाई लाग्यो, आफ्नै देश फर्केर केही गर्नु पर्छ । उनी नेपाल फर्किन् तर ती दुई वर्षमा मेचीमा धरै पानी बगिसकेको थियो । परिस्थिति बदलिएको थियो । उनले पार्टीको सम्पर्क खोजिन्, तर मिलेन । र, फेरी आसामतिरै फर्कने क्रममा उनी सिलगुडीमा दलालको फन्दामा परिन् । दलालले सिधै लगेर बम्बैको वेश्यालयमा बेचिदियो ।
यसरी कोठीमा आइपुग्नुपर्ला भन्ने कुनै पनि किशोरीले ठान्ने कुरै भएन, उनले पनि त्यस्तो कल्पना गरेकी थिइनन् । उनलाई आफु बेचियूँला भन्ने त झनै लागेको थिएन । तर, त्यस्तै क्षण व्यहोरनु पर्यो । गौराको उमेर मात्र सोह्र वर्षको थियो । जनतालाई दमनउत्पीडनबाट मुक्ति दिलाउँला भनेर लागेकी एउटी क्रान्तिकारी चेली अन्तत: वेश्यालयमा बेचिईन् ।
जीवनको मोडमा धेरै त होइन, गौराले तेइस दिन वेश्यालयमा बिताइन्, जुन उनको मानसपटलमा कुमालेको चक्रजस्तै फनफनी घुमिरहेको छ । कथा यस्तो छ :
रातको समय थियो । सिलिगुडीको रेलवे स्टेसनमा सबै आआफ्नै धुनमा थिए । थकाइ, भोक, र निद्राले लखतरान भएकी गौराको आँखा यसो लोलाएको के थियो एक हुल तिघ्रे आएर चलाउन खोजे । उनी चिच्याउन मात्र के थालेकी थिइन् एकजनाले मुखमा रुमालले थुनिदियो ।
‘नाकमा ह्वास्स केको गन्ध आएजस्तो हुँदै थियो, मेरा आँखा अधेरा हुँदै गए,’ गौरा भन्छिन्, ‘अर्को दिनको बाह्र बजे मेरो आँखामा उज्यालोको किरण फैलँदै गर्दा थाहा पाएँ, म त बेचिइसकेकी रहेछु ।’
‘जिउ भारी र शिथिल थियो, टाउको उठाउन नसक्ने गरी दुखेको थियो । त्यहीँ बेचिएकी अर्की एक युवतीबाट म कहाँ छु भन्ने थाहा भयो । अनि मेरो अगाडिका सबै चिज रोटेपिङ जस्तै घुमे, धर्ती भासिएजस्तै भयो । ओहो, जीवन त सकिएछ भन्ने लाग्यो,’ आफू बेचिएको शब्द कानमा पर्नासाथको गौराको अनुभूति ।
राजनीतिक चेतनाका कारण केही बुझेकाले उनलाई आफू सम्हालिन सजिलो भयो । सोचिन्, नबेचिनु बेचिएँ अब कि जीवनलाई समाप्त पार्नु पर्छ कि त यहाँबाट उम्कने बाटो खोज्नुपर्छ । गौराले स्मरण गरिन्, ‘पहिलो रात नै बाई म भएको ठाउँमा आई । आहा कत्ति राम्री, कति सुन्दर भनेर मलाई फुल्याउन थालेपछि मैले पनि भनेँ, अहिले म बिरामी छु, केही दिन आराम गर्न दिनुभयो भने तपार्इंलाई मालामाल बनाइदिन्छु । उसले मेरो कुरामा विश्वास गरी र हुन्छ आराम गर भनी । आफूलाई सहज बनाउन त्यो समयमा म नुहाउने र एक्सरसाइज गर्थें । कसरी बाहिर निस्कन सकिन्छ भनेर कोठाको अवस्था पनि हेर्थें । त्यहाँ रहेका पाले, भान्से, कुकुर सबैका बारेमा जानकारी लिएँ मैले ।’
बेचिएको चौथो दिन बाईले गौरालाई दिन भनिछ, ‘अब मन्दिरमा पुजारीहरू आउँछन्, तिनलाई चित्त बुझाउने काम तिम्रै हो ।’ गौरा भन्छिन्– मलाई लाग्यो आजको रातदेखि मैले बलिचढ्नु पर्ने भयो, त्यो रात ती कोठीमा रहेका अरू महिलाले जस्तै भोगाइ मैले पनि भोगेँ, मेरो अस्मिता लुटियो । ममा झन ज्वालामुखि फुटेजस्तो भयो के गर्ने भनेर । सम्झँदा अहिले पनि अचम्म लाग्छ, खै के गरी हो भन्न सक्तिनँ, मैले आफ्नो जिब्रो टोकेर मुखभरि रगत राखेँ । बिहान बाई उठाउन आई । उसका अगाडि मुखको रगत थुकिदिएँ । उसले के भयो भनेर सोधी । ‘म बिरामी छु भनेर मैले भनेको होइन ?’ मैले यति भनेपछि उसले विश्वास गरी । आराम गर भनेर औषधि पठाई, मैले त्यो औषधि खाइनँ । फेरि केही दिन म ग्राहकबाट लुटिनबाट जोगिएँ ।
कोठीमा बस्दा गौराले दुई जनालाई सधैँ सम्झिरहिन्– आफ्ना राजनीतिक गुरु सहिद नेत्र घिमिरे र आफ्ना बुबा लक्ष्मीनारायण प्रसाईंलाई । बुबाले सधैं भन्नुहुन्थ्यो, अप्ठ्यारो पर्दा अधीर भएर शक्तिलाई क्षय नगर्नू, सधैं दृढ भएर काली दुर्गाको नाम जपेर अगाडि बढ्नू है छोरी ! हुन पनि उनले निर्धक्क भएर मरे मरौँला, बाँचे जीवनलाई नयाँ ढंगले चलाउँला भनेर परिस्थितिको सामना गरिरहिन् । कोठीमा रहँदा नेत्रले राजनीति सिकाउँदा सम्झाएको आँट र हिम्मतलाई उनले उपयोग गरिन् ।
गौराले कोठीमा अरूले जस्तो शरीर सुम्पेर बसिनन् बरु बाईलाई खुशी पार्न अरू काम गरिन् । यसमध्ये थियो, अन्य युवतीलाई नाँच सिकाउने र गीत गाउने काम पनि । यसले गर्दा बाई उनीसँग धैरै खुसी थिइन् र भविष्यमा उनीबाट लाभ लिनसक्ने आशमा पनि थिइन् ।
गौराले कति ग्राहकलाई त दाजुभाइ भनेर सम्झाई बुझाई पठाउँथिन् । तर सबै उनको भनाइ कहाँ मान्थे र ? भन्छिन्, ‘के कुरा गर्नु कोही त राक्षसै हुने, मान्छे नै होइनन्जस्ता । अहिले पनि मनमा असीम घृणा छन् ।’
गौराले कोठीमा ग्राहक मात्र होइन, एउटा देउता पनि भेटिन् । ‘म बेचिएको बाह्रौं दिनमा एउटा ग्राहक आयो, मैले ओडेको च्यादर अलि मिलाई दियो, मैले भनेँ– ‘तपार्इं पनि मलाई लुट्नै आएको त होला नि !’ तर उसले आँखाबाट आँसु झार्यो । मैले यो मान्छे राम्रो छजस्तो लागेर भनेँ– ‘दाइ मलाई याहाँबाट निकाल्नू ।’ उसले भन्यो– ‘म कसैको इज्जत लुट्न आएको होइन, म बदला लिन आएको हुँ । मेरी बहिनी पनि यही कोठीमा मरी । उसले कसैले चेक गर्न आउँदा तिमीलाई हातपात गरेजस्तो गर्छु, तिमीले प्रतिकार गर्नु भनेर सम्झायो । उसैको सहयोगमा मैले त्यहाँबाट निस्कने योजना बनाएँ ।’
गौरालाई आजको दिन दिने ती दाजु भारतीय सेनाका जवान जोसन बिकलाई फेरि त भेटिनन् तर उनलाई सधैं याद आइरहन्छ उसको । बिकले गौरालाई भनेका थिए– ‘निस्कन सक्यौ भने त भइहाल्यो, सकिनौ र उनीहरूले फेला पारे भने यहाँ मारिन पनि सक्छ्यौ ।’ गौराले सके निस्कने नसके मर्ने कुराको निधो गरेर अगाडि बढिन् । जोसन गौराका नियमित ग्राहक बनेपछि गौरा लुटिनबाट बचिन् । उनी आउने अनि गफ गरेर जान लागे । सबै दु:खसुख आदानप्रदान हुन थाल्यो ।
गौरा मात्र होइन, त्यहाँ उनीजस्ता धैरै महिला थिए । चलाख भएर उनले अरूले जति पीडा त व्यहोर्नु परेन तर सबैको पीडा नजिकबाट भने हेरिन् । सानासाना बालबालिकामाथि भएको जबर्जस्ती, चिरैचिरा भएका छाती, जिउँभरि नग्राको दाग, भुत्ल्याइएका कपाल, उनीहरूको चिच्चाहट, ग्राहकले लुछेको, टोकेको, बाईले चुरोटले पोलेका घाउ सबै उनले नजिकबाट हेरिन् ।
गौराका मनमा भने भाग्ने बाटो खोज्नु थियो । आवश्यक सामानको जोहो गरिन् उनले । मान्नेजतिलाई सम्झाएर आफ्नो बनाइन् । कतिलाई तिनै जोसन दाजुले दिएको पैसाले पनि किनिन् । सबै वातावरण अनुकूल भएपछि उनी त्यहाँबाट भाग्न सफल भइन् ।
कोठीबाट भाग्ने बेलाको मुख्य तगारो थियो पाले । छेक्न खोज्ने पालेलाई फिल्मी छापामार शैलीमा भनिन्– ‘हेर भाइ, म त नक्सली हुँ, तेरो परिवार एकएकलाई चिन्छु, तैंले छेक्न खोजिस् भने म ती सबैलाई सिध्याइदिन्छु ।’
ऊ डरायो । गेट खोल्यो । त्यसै गेटबाट गौरा नर्क छाडेर उम्किइन् । र, अब नेपालमा उनको संघर्षको अर्को चरण सुरु भयो । राष्ट्रियसभा सदस्यका रूपमा भारत जाँदा उनलाई आफूले नारकीय जीवन बिताएको ठाउँतिर फर्केर हेर्न पनि मन लागेन ।
‘गर्न केही सकिने होइन, खाटा बसेको घाउ कोट्याउनु मात्र त हो भन्ने लाग्यो’, गौरा भन्छिन् । तर उनले आफू बेचिएको रहस्य धेरैलाई सुनाइनन् । नेपालमा राजनीति गरेबापता जेलमा भोगेका यातनाबारे सुनाउँदा उनकै नेता सिपी मैनालीले त पत्याएनन् भने त्यो कुरा अरूले कसरी पत्याउलान् भन्ने लाग्यो उनलाई ।
गौरा प्रसाईं अहिले चर्चामा छिन् । एमाले नेतृ भएर मात्र होइन । आफ्नो राजनीतिक जीवनमा महिला भएकै कारणले सामना गर्नुपरेका चुनौती र त्यतिबेलाका घटना सम्झँदा पनि आङ सिरिङ्ग हुन्छ उनलाई । खास गरी आफू बेचिएर बम्बैको वेश्यालयमा बिताएका दिन सम्झँदा उनी अत्यधिक भावुक बन्छिन् ।
त्यतिबेला झापा क्रान्तिको भूमि भनेर चिनिन्थ्यो । झापाकै गौरा तेह्र वर्षकै उमेरमा राजनीतिमा होमिइन् र तत्कालीन अवस्थाको मागअनुरूप भूमिगत भइन् । भूमिगत अवस्थामै उनी साह्रै बिरामी परिन् । पार्टीले घर पठायो । वास्तवमा उनलाई राजनीतिमा लागे सबै कुरा पूरा हुन्छ भन्ने लागेको थियो । झापामा प्रहरी दमन ज्यादा थियो । क्रान्तिकारी गौरा प्रहरीको वारेन्ट सूचीमा नहुने कुरै भएन । प्रहरीले उनलाई भेटेको भए सुट गर्ने सम्भावना थियो ।
सामान्य परीवारमा जन्मिएकी गौरा अब भने जीवनरक्षाका लागि भारतको आसाम पुगिन् । उनी त्यहाँ पनि रम्न सकिनन् । उनका दाजुले भनेका थिए, ‘भूमिगत भएर काम गरेको मान्छे, यसरी किन हिँडेको ? बरु त्यहीँ गोली खाएर मर्नू नि !’
दुई वर्षपछि उनलाई लाग्यो, आफ्नै देश फर्केर केही गर्नु पर्छ । उनी नेपाल फर्किन् तर ती दुई वर्षमा मेचीमा धरै पानी बगिसकेको थियो । परिस्थिति बदलिएको थियो । उनले पार्टीको सम्पर्क खोजिन्, तर मिलेन । र, फेरी आसामतिरै फर्कने क्रममा उनी सिलगुडीमा दलालको फन्दामा परिन् । दलालले सिधै लगेर बम्बैको वेश्यालयमा बेचिदियो ।
यसरी कोठीमा आइपुग्नुपर्ला भन्ने कुनै पनि किशोरीले ठान्ने कुरै भएन, उनले पनि त्यस्तो कल्पना गरेकी थिइनन् । उनलाई आफु बेचियूँला भन्ने त झनै लागेको थिएन । तर, त्यस्तै क्षण व्यहोरनु पर्यो । गौराको उमेर मात्र सोह्र वर्षको थियो । जनतालाई दमनउत्पीडनबाट मुक्ति दिलाउँला भनेर लागेकी एउटी क्रान्तिकारी चेली अन्तत: वेश्यालयमा बेचिईन् ।
जीवनको मोडमा धेरै त होइन, गौराले तेइस दिन वेश्यालयमा बिताइन्, जुन उनको मानसपटलमा कुमालेको चक्रजस्तै फनफनी घुमिरहेको छ । कथा यस्तो छ :
रातको समय थियो । सिलिगुडीको रेलवे स्टेसनमा सबै आआफ्नै धुनमा थिए । थकाइ, भोक, र निद्राले लखतरान भएकी गौराको आँखा यसो लोलाएको के थियो एक हुल तिघ्रे आएर चलाउन खोजे । उनी चिच्याउन मात्र के थालेकी थिइन् एकजनाले मुखमा रुमालले थुनिदियो ।
‘नाकमा ह्वास्स केको गन्ध आएजस्तो हुँदै थियो, मेरा आँखा अधेरा हुँदै गए,’ गौरा भन्छिन्, ‘अर्को दिनको बाह्र बजे मेरो आँखामा उज्यालोको किरण फैलँदै गर्दा थाहा पाएँ, म त बेचिइसकेकी रहेछु ।’
‘जिउ भारी र शिथिल थियो, टाउको उठाउन नसक्ने गरी दुखेको थियो । त्यहीँ बेचिएकी अर्की एक युवतीबाट म कहाँ छु भन्ने थाहा भयो । अनि मेरो अगाडिका सबै चिज रोटेपिङ जस्तै घुमे, धर्ती भासिएजस्तै भयो । ओहो, जीवन त सकिएछ भन्ने लाग्यो,’ आफू बेचिएको शब्द कानमा पर्नासाथको गौराको अनुभूति ।
राजनीतिक चेतनाका कारण केही बुझेकाले उनलाई आफू सम्हालिन सजिलो भयो । सोचिन्, नबेचिनु बेचिएँ अब कि जीवनलाई समाप्त पार्नु पर्छ कि त यहाँबाट उम्कने बाटो खोज्नुपर्छ । गौराले स्मरण गरिन्, ‘पहिलो रात नै बाई म भएको ठाउँमा आई । आहा कत्ति राम्री, कति सुन्दर भनेर मलाई फुल्याउन थालेपछि मैले पनि भनेँ, अहिले म बिरामी छु, केही दिन आराम गर्न दिनुभयो भने तपार्इंलाई मालामाल बनाइदिन्छु । उसले मेरो कुरामा विश्वास गरी र हुन्छ आराम गर भनी । आफूलाई सहज बनाउन त्यो समयमा म नुहाउने र एक्सरसाइज गर्थें । कसरी बाहिर निस्कन सकिन्छ भनेर कोठाको अवस्था पनि हेर्थें । त्यहाँ रहेका पाले, भान्से, कुकुर सबैका बारेमा जानकारी लिएँ मैले ।’
बेचिएको चौथो दिन बाईले गौरालाई दिन भनिछ, ‘अब मन्दिरमा पुजारीहरू आउँछन्, तिनलाई चित्त बुझाउने काम तिम्रै हो ।’ गौरा भन्छिन्– मलाई लाग्यो आजको रातदेखि मैले बलिचढ्नु पर्ने भयो, त्यो रात ती कोठीमा रहेका अरू महिलाले जस्तै भोगाइ मैले पनि भोगेँ, मेरो अस्मिता लुटियो । ममा झन ज्वालामुखि फुटेजस्तो भयो के गर्ने भनेर । सम्झँदा अहिले पनि अचम्म लाग्छ, खै के गरी हो भन्न सक्तिनँ, मैले आफ्नो जिब्रो टोकेर मुखभरि रगत राखेँ । बिहान बाई उठाउन आई । उसका अगाडि मुखको रगत थुकिदिएँ । उसले के भयो भनेर सोधी । ‘म बिरामी छु भनेर मैले भनेको होइन ?’ मैले यति भनेपछि उसले विश्वास गरी । आराम गर भनेर औषधि पठाई, मैले त्यो औषधि खाइनँ । फेरि केही दिन म ग्राहकबाट लुटिनबाट जोगिएँ ।
कोठीमा बस्दा गौराले दुई जनालाई सधैँ सम्झिरहिन्– आफ्ना राजनीतिक गुरु सहिद नेत्र घिमिरे र आफ्ना बुबा लक्ष्मीनारायण प्रसाईंलाई । बुबाले सधैं भन्नुहुन्थ्यो, अप्ठ्यारो पर्दा अधीर भएर शक्तिलाई क्षय नगर्नू, सधैं दृढ भएर काली दुर्गाको नाम जपेर अगाडि बढ्नू है छोरी ! हुन पनि उनले निर्धक्क भएर मरे मरौँला, बाँचे जीवनलाई नयाँ ढंगले चलाउँला भनेर परिस्थितिको सामना गरिरहिन् । कोठीमा रहँदा नेत्रले राजनीति सिकाउँदा सम्झाएको आँट र हिम्मतलाई उनले उपयोग गरिन् ।
गौराले कोठीमा अरूले जस्तो शरीर सुम्पेर बसिनन् बरु बाईलाई खुशी पार्न अरू काम गरिन् । यसमध्ये थियो, अन्य युवतीलाई नाँच सिकाउने र गीत गाउने काम पनि । यसले गर्दा बाई उनीसँग धैरै खुसी थिइन् र भविष्यमा उनीबाट लाभ लिनसक्ने आशमा पनि थिइन् ।
गौराले कति ग्राहकलाई त दाजुभाइ भनेर सम्झाई बुझाई पठाउँथिन् । तर सबै उनको भनाइ कहाँ मान्थे र ? भन्छिन्, ‘के कुरा गर्नु कोही त राक्षसै हुने, मान्छे नै होइनन्जस्ता । अहिले पनि मनमा असीम घृणा छन् ।’
गौराले कोठीमा ग्राहक मात्र होइन, एउटा देउता पनि भेटिन् । ‘म बेचिएको बाह्रौं दिनमा एउटा ग्राहक आयो, मैले ओडेको च्यादर अलि मिलाई दियो, मैले भनेँ– ‘तपार्इं पनि मलाई लुट्नै आएको त होला नि !’ तर उसले आँखाबाट आँसु झार्यो । मैले यो मान्छे राम्रो छजस्तो लागेर भनेँ– ‘दाइ मलाई याहाँबाट निकाल्नू ।’ उसले भन्यो– ‘म कसैको इज्जत लुट्न आएको होइन, म बदला लिन आएको हुँ । मेरी बहिनी पनि यही कोठीमा मरी । उसले कसैले चेक गर्न आउँदा तिमीलाई हातपात गरेजस्तो गर्छु, तिमीले प्रतिकार गर्नु भनेर सम्झायो । उसैको सहयोगमा मैले त्यहाँबाट निस्कने योजना बनाएँ ।’
गौरालाई आजको दिन दिने ती दाजु भारतीय सेनाका जवान जोसन बिकलाई फेरि त भेटिनन् तर उनलाई सधैं याद आइरहन्छ उसको । बिकले गौरालाई भनेका थिए– ‘निस्कन सक्यौ भने त भइहाल्यो, सकिनौ र उनीहरूले फेला पारे भने यहाँ मारिन पनि सक्छ्यौ ।’ गौराले सके निस्कने नसके मर्ने कुराको निधो गरेर अगाडि बढिन् । जोसन गौराका नियमित ग्राहक बनेपछि गौरा लुटिनबाट बचिन् । उनी आउने अनि गफ गरेर जान लागे । सबै दु:खसुख आदानप्रदान हुन थाल्यो ।
गौरा मात्र होइन, त्यहाँ उनीजस्ता धैरै महिला थिए । चलाख भएर उनले अरूले जति पीडा त व्यहोर्नु परेन तर सबैको पीडा नजिकबाट भने हेरिन् । सानासाना बालबालिकामाथि भएको जबर्जस्ती, चिरैचिरा भएका छाती, जिउँभरि नग्राको दाग, भुत्ल्याइएका कपाल, उनीहरूको चिच्चाहट, ग्राहकले लुछेको, टोकेको, बाईले चुरोटले पोलेका घाउ सबै उनले नजिकबाट हेरिन् ।
गौराका मनमा भने भाग्ने बाटो खोज्नु थियो । आवश्यक सामानको जोहो गरिन् उनले । मान्नेजतिलाई सम्झाएर आफ्नो बनाइन् । कतिलाई तिनै जोसन दाजुले दिएको पैसाले पनि किनिन् । सबै वातावरण अनुकूल भएपछि उनी त्यहाँबाट भाग्न सफल भइन् ।
कोठीबाट भाग्ने बेलाको मुख्य तगारो थियो पाले । छेक्न खोज्ने पालेलाई फिल्मी छापामार शैलीमा भनिन्– ‘हेर भाइ, म त नक्सली हुँ, तेरो परिवार एकएकलाई चिन्छु, तैंले छेक्न खोजिस् भने म ती सबैलाई सिध्याइदिन्छु ।’
ऊ डरायो । गेट खोल्यो । त्यसै गेटबाट गौरा नर्क छाडेर उम्किइन् । र, अब नेपालमा उनको संघर्षको अर्को चरण सुरु भयो । राष्ट्रियसभा सदस्यका रूपमा भारत जाँदा उनलाई आफूले नारकीय जीवन बिताएको ठाउँतिर फर्केर हेर्न पनि मन लागेन ।
‘गर्न केही सकिने होइन, खाटा बसेको घाउ कोट्याउनु मात्र त हो भन्ने लाग्यो’, गौरा भन्छिन् । तर उनले आफू बेचिएको रहस्य धेरैलाई सुनाइनन् । नेपालमा राजनीति गरेबापता जेलमा भोगेका यातनाबारे सुनाउँदा उनकै नेता सिपी मैनालीले त पत्याएनन् भने त्यो कुरा अरूले कसरी पत्याउलान् भन्ने लाग्यो उनलाई ।
सरकारले आर्थिक वर्ष ०७०/०७१ को बजेट निर्माण प्रक्रियामा तपाईलाई पनि सहभागी गराएको सुनिएको छ, यसपालि कस्तो बजेट आउँदैछ ?
लामो समयपछि मुलुकले निर्वाचित स्थायी सरकार पाएको छ । २२ वर्षअघि जुन समूहले बजारमुखी अर्थतन्त्रलाई नेपालमा प्रवेश गराएको थियो । त्यही समूहले अहिले सरकारको नेतृत्व गरिरहेको छ । त्यसैले आगामी बजेटमा लगानी बढाउने, आर्थिक वृद्धि गर्ने र रोजगारी सिर्जना गर्नेमा केन्दि्रत रहनेछ । यद्यपि बजेटका चुनौतिहरु पनि छन् । त्यसको सम्बोधन कसरी गर्ने भन्ने सवालमा सरकार थप गम्भिर हुनुपर्ने देखिन्छ ।
सरकारले आर्थिक वर्ष ०७०/०७१ को बजेट निर्माण प्रक्रियामा तपाईलाई पनि सहभागी गराएको सुनिएको छ, यसपालि कस्तो बजेट आउँदैछ ?
लामो समयपछि मुलुकले निर्वाचित स्थायी सरकार पाएको छ । २२ वर्षअघि जुन समूहले बजारमुखी अर्थतन्त्रलाई नेपालमा प्रवेश गराएको थियो । त्यही समूहले अहिले सरकारको नेतृत्व गरिरहेको छ । त्यसैले आगामी बजेटमा लगानी बढाउने, आर्थिक वृद्धि गर्ने र रोजगारी सिर्जना गर्नेमा केन्दि्रत रहनेछ । यद्यपि बजेटका चुनौतिहरु पनि छन् । त्यसको सम्बोधन कसरी गर्ने भन्ने सवालमा सरकार थप गम्भिर हुनुपर्ने देखिन्छ ।
के हुन् त ती समस्या ?
लामो समयदेखि सरकारको पुँजीगत खर्च बढ्न सकिरहेको छैन । यो वर्ष पनि पुँजीगततर्फको ३० अर्ब रकम खर्च हुन नसक्ने देखिएको छ । आगामी बजेटका लागि यो मुख्य चुनौति हो । बजेट विनियोजन गरेर मात्रै हुँदैन, खर्च गर्न पनि सक्नुपर्छ । खर्च नहुने बजेटको अर्थ रहँदैन । सरकारले आगामी दिनमा खर्च गर्न सक्ने क्षमता बढाउनु पर्छ । यसका लागि प्रक्रियागत जटिलता पनि छन् । ती जटिलताहरु संसदले फुकाउनु पर्छ ।
सार्वजानिक खरिद ऐन, जग्गा प्राप्ति ऐन र अन्य लगानीसम्बन्धी ऐनहरुको संसोधन नगरी सरकारले खर्च गर्न सक्दैन । त्यसैगरी विषेश आर्थिक क्षेत्र, श्रम ऐनलगायतको पुनरावलोकन गर्नै पर्छ । ऐन नियमको संसोधन भन्नेवित्तिकै हुँदैन ।
त्यसैले जतिसुकै राम्रो बजेट आए पनि साउन एक गतेदेखि नै कार्यान्वयन गर्नु पर्छ । साउनदेखि बजेट कार्यान्वयन गर्न हामी जोडदारका साथ लाग्नुपर्छ, होइन भने बजेटले प्रतिफल दिन सक्दैन ।
बजेट निर्माण प्रक्रिया नै त्रूटिपूर्ण भएकाले खर्च हुन नसकेको त होइन ?
अर्थ मन्त्रालय र योजना आयोगका निर्देशिकाहरु हेर्ने हो भने अत्यन्तै राम्रा छन् । तर, सिंहदरबारबाट खोलै नभएका ठाउँमा पुलका लागि बजेट छुट्याइन्छ । राजनीतिक दवावका आधारमा बजेट विनियोजन गरिन्छ । यो प्रवृत्ति तत्काल हटाउनु पर्छ । सरकारले आफना कर्मचारीमार्फत बजेट विनियोजन भएको ठाउँको बारेमा साउनमै जानकारी लिनुपर्छ । बजेट घोषणा भएपछि दशैँसम्म आराम गर्ने प्रवृत्ति छ । साउनमा अर्थमन्त्रालयले बजेट निकासा त गर्छ । तर, निकासा भएको रकमअनुसार मन्त्रालयहरुको कार्याक्रम नै बनेको हुँदैन ।
नेपालमा बजेटको निर्माण प्रक्रियामाभन्दा पनि कार्यान्वयन प्रक्रियामा समस्या छ । प्रधानमन्त्री, अर्थमन्त्री, विभिन्न मन्त्रीहरु, योजना आयोगका उपाध्यक्ष र मुख्यसचिवको संयोजकत्वमा बजेट कार्यान्वयनको अनुगमन गर्ने नौवटा समितिहरु छन् । तर, राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाको प्रगति नै सबैभन्दा कम छ । यसले के पुष्टि गर्छ भने अनुगमनको प्रथा नै गलत छ । अनुगमन समितिले निर्देशन मात्रै दिने होइन, कार्यान्वयन गराउनस सक्नुपर्छ । सात-सात दिनमा त्यस्ता आयोजनाहरुको अपडेट गरेर देखिएका अवरोधहरु मन्त्रिपरिषदले तत्काल हटाउनु पर्छ । प्रधानमन्त्री र मन्त्रीपरिषदले समस्या नहटाएर कसले हटाउने ?
संयुक्त सरकारका कारण एक मन्त्रलयनको काममा अर्को मन्त्रालयले हस्तक्षेप गर्न सक्दैन । उसले कोठाभित्र मात्रै गुनासो गर्छ । यस्ता विषयमा प्रधानमन्त्रीकै अगाडि छलफल हुनुपर्छ । र, तत्काल निर्णय हुनुपर्छ । हामीले मलेसियाको मोडलबाट सिक्न सक्छौं । मोहम्मद महाथिरले आर्थिक योजना इकाई गठन गरे । उक्त इकाइले प्रत्येक हप्ता बैठक बसेर अबरोध हटायो । त्यसैले मलेसिया सम्पन्न भयो । बहुदलीय व्यवस्थामा प्रधानमन्त्रीको भूमिका निकै बलियो हुनुपर्छ । र, हुन्छ पनि ।
बजेटमा सरकारको विषेश प्राथमिकता केमा छ ?
आगामी बजेटमा उर्जालाई बजेटले विषेश प्राथमिकता दिइँदैछ । तर, चालू आर्थिक वर्षमा ट्रान्समिसनलाईलाई छुट्याइएको बजेटको २० प्रतिशत मात्रै खर्च भएको छ । त्यसकारण बजेट राखेर मात्रै लोडसेडिङ कम हुँदोरहेनछ भन्ने देखियो । निर्देशन मात्रै दिएर र समिक्षा मात्रै केही हुँदैन । सरकार कार्यान्वयन पक्षमै दृढ हुनुपर्छ ।
सरकारले ठूला परियोजनामा लगानी गर्नुपर्यो, भन्ने मेरो सुझाव छ । उदाहरणका लागि फास्टट्रयाक र टनेलमध्ये एकलाई सरकारले प्राथमिकता दिएर अघिबढ्नु पर्यो । अन्तरािष्ट्रय एयरपोर्ट, सिचाइँका योजनाहरु अघि बढाउनुपर्यो । यो कुरा अर्थ मन्त्रालयले पनि बुझेको छ । तर, सम्भाव्यता र विस्तृत नक्सांकन नगरी टेन्डर गर्न सकिँदैन । यो प्रक्रियामा जाँदा फेरि पनि सरकारले खर्च गर्न सक्दैन । र, बजेट भाषणमा मात्रै सीमित रहन्छ ।
खर्च गर्नसक्ने क्षमता नबढाई ठूला परियोजनामा बजेट विनियोजन गरेर मात्रै परियोजना बन्लान र ?
मलाई पनि त्यो डर लागिरहेको छ । सरकारले पूर्वाधार विकासमा जोड दिएर बजेट विनियोजन गरे पनि संभाव्यता अध्ययन गरेर विस्तृत परियोजना डिजाईन नभएसम्म टेन्डर गर्ने अवस्था रहँदैन । ठूला परियोजनाको डिटेल डिजाइन एक दुई महिनामा सकिँदैन । तसर्थ ठूला परियोजनामा बजेट छुट्याउँदा खर्च हुन नसक्ने जोखिम निकै उच्च छ । यद्यपि सरकारले सुरुवात चैं गर्नै पर्छ । सरकारले आगामी वर्ष चार/पाँच महिना मात्रै काम गर्न पायो भने पनि अर्को वर्षदेखि पूर्णरुपमा काम गर्न सक्छ ।
नेपालमा बैदेशिक लगानी भित्रन नसक्नुका कारणहरु के-के हुन ?
विदेशी सहयोगका परियोजनाहरु हेर्ने हो भने अन्य देशमा एक वर्षमा सम्पन्न हुने परियोजना नेपालमा भने पाँच वर्षमा पनि सम्पन्न हुँदैनन् । अन्य देशमा पाँच वर्षमा सम्पन्न हुने परियोजना नेपालमा १५ वर्षलाग्छ । समय लम्बिँदा लगानीकर्तालाई प्रतिफल होइन घाटा हुन्छ । त्यसैले लगानीकर्ता निरुत्साहित हुन्छन् । त्यसैगरी विद्युत, श्रम समस्या र विभिन्न सरकारी निकायमा फाइल अडि्कने समस्याले नेपालमा लगानी गर्न इच्छुक लगानीकर्ताहरु भयभित छन् । आर्थिक विकासमा सम्वेदनशील देशहरुले जस्तोसुकै सहजीकरण गरेर भए पनि लगानीकर्तालाई आकषिर्त गर्न प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् । तर, हामीकहाँ भने लगानीकर्तालाई दुःख दिने प्रवृत्ति छ । अर्को कुरा सरकारले पोजेक्ट बैंक बनाएर पूर्वसंभाव्यता अध्ययन गरी परियोजना तयार गरिरहेको छैन । भारत र चीनले ठूला परियोजनाहरु देउ भनिरहेका छन् तर, राष्ट्रिय प्राथमिकताभन्दा पनि विभिन्न नेताहरुका व्यक्तिगत प्राथमिकताका परियोजना छन् । अनि कसरी विदेशी लगानी आउँछ ?
सरकारले गरेको रकमान्तरलाई प्रतिपक्षीहरुले राज्यकोषमाथि ब्रम्हलुट गरिएको भन्ने आरोप लगाउँदै आएका छन् ? रकमान्तर गर्नु वित्तीय अपराध हो ?
रकमान्तरको विषयलाई राजनीतिकरण गरिएको छ । अहिले मात्रै होइन यसअघि पनि रकमान्तरमा राजनीतिकरण भएको थियो । प्रत्येक वर्ष रकमान्तरको विषयमा पूर्वअर्थमन्त्रीहरुले विरोध र राजनीतिककरण गर्दै आएका छन् । रकमान्तरको जति विरोध गरे पनि आफ्नो हातमा चाबी हुँदा सबैले रकमान्तर गरेकै छन् । रकमान्तर दुरुपयोग होइन तर बजेटको प्रभावकारी कार्यान्वयन नगर्नु हो ।
रकमान्तरका सबल पक्ष र दुर्वलपक्षहरु के-के हुन् ?
प्रगति गर्न नसकेका परियोजनाबाट प्रगति गरिरहेका तर बजेटको अभाव भएका परियोजनामा बजेट हाल्दा परियोजना बन्छ । त्यसकारण रकमान्तरको सही सदुपयोग भयो भने विकासले गति पाउँछ । तर, रकमान्तरको प्रवृत्ति कायमै रहँदा पैसा नथपुञ्जेल काम नगर्ने प्रवृत्तिपनि मौलाउँदो छ, यो चैं राम्रो होइन । पहिले-पहिले नेपालमा प्रोजेक्ट नै नभई बजेट पारेर खाने चलन थिएन । तर, अहिले प्रोजेक्ट नै नभई बजेट पारेर खाने कुसंस्कार मौलाएको छ । रकमान्तर गरेको रकम गैरबजेटरी खर्चमा हाल्ने हो भने त्यसभित्र चाहीँ भ्रष्टाचार हुन्छ, कागज मिलाएर खान सक्ने पर्याप्त ठाउँहरु हुन्छन् । बैशाखमा बजेट दिएपछि न टेन्डर हुन्छ, न उपभोक्ता समिति हुन्छ । त्यसैले अनुगमन गर्न नसकिने सानातिना परियोजनामा रकमान्तर गर्नुहुँदैन । ठूला परियोजनाको अनुगमन हुने भएकाले बजेटको अभाव हुन नदिन रकमान्तर गर्न सकिन्छ ।
अर्थमन्त्रीले बजेटमा कति प्रतिशतसम्म आफ्नो चाहाना अनुसार आयोजना राख्न सक्छ ?
बजेट अर्थमन्त्रीले बनाउने नभई विभागिय मन्त्रालयहरुले बनाउने हुन् । योजना आयोगले दीर्घकालीन योजनाको मार्गचित्र बनाइसकेको हुन्छ । त्यसका आधारमा मन्त्रालयहरुले बजेट निर्माण गर्ने हुन् । तर, नेपालका मन्त्रालयहरुका कमजोरी छन् । मन्त्रालयले परियोजनाको गहन अध्ययन नै गरेका छैनन् । यस्तो अवस्थामा अनुभवी अर्थमन्त्री छ भने उसले तपाईहरुले अध्ययन नै नगरी योजना निर्माण गर्नुभएको छ, त्यसैले बजेट दिन सकिँदैन भनेर अर्थमन्त्री हाबी हुन सक्छ । मन्त्राललाई परियोजनाको मतलब हुँदैन तर बजेट आए पुग्छ ।
जिल्ला र स्थानीयस्तरमा जाने परियोजनाका विषयमा अर्थमन्त्रीले केही गर्न सक्दैन । त्यसका लागि जे गर्छन् सम्बन्धित मन्त्रालयले नै गर्छ । स्थानीय विकास मन्त्रालयमा रकमान्तर गरियो भने अर्थमन्त्रीले कर्मचारीमार्फत मेरो जिल्लामा पनि हाल्देउ है भन्न सक्छ । रकमान्तर गर्दा अर्थमन्त्रीले आफ्नो इच्छा भएको परियोजना तथा स्थानमा बजेट दिन सक्छ । अन्य मन्त्रालयको तुलनामा अर्थमन्त्रालयको संरचना अलि स्थिर र ढुकुटीको चाबी पनि हुने भएकाले अर्थ मन्त्रालय अन्य मन्त्रालयहरुमाथि हावी हुन्छ नै ।
-डा. शंकर शर्मा, पूर्वउपाध्यक्ष, योजना आयोग तथा पूर्वअमेरिकी राजदूत / अनलाइन खबरलाइ दिनुभएको अन्तर्वाताबाट
लामो समयपछि मुलुकले निर्वाचित स्थायी सरकार पाएको छ । २२ वर्षअघि जुन समूहले बजारमुखी अर्थतन्त्रलाई नेपालमा प्रवेश गराएको थियो । त्यही समूहले अहिले सरकारको नेतृत्व गरिरहेको छ । त्यसैले आगामी बजेटमा लगानी बढाउने, आर्थिक वृद्धि गर्ने र रोजगारी सिर्जना गर्नेमा केन्दि्रत रहनेछ । यद्यपि बजेटका चुनौतिहरु पनि छन् । त्यसको सम्बोधन कसरी गर्ने भन्ने सवालमा सरकार थप गम्भिर हुनुपर्ने देखिन्छ ।
लामो समयपछि मुलुकले निर्वाचित स्थायी सरकार पाएको छ । २२ वर्षअघि जुन समूहले बजारमुखी अर्थतन्त्रलाई नेपालमा प्रवेश गराएको थियो । त्यही समूहले अहिले सरकारको नेतृत्व गरिरहेको छ । त्यसैले आगामी बजेटमा लगानी बढाउने, आर्थिक वृद्धि गर्ने र रोजगारी सिर्जना गर्नेमा केन्दि्रत रहनेछ । यद्यपि बजेटका चुनौतिहरु पनि छन् । त्यसको सम्बोधन कसरी गर्ने भन्ने सवालमा सरकार थप गम्भिर हुनुपर्ने देखिन्छ ।
के हुन् त ती समस्या ?
लामो समयदेखि सरकारको पुँजीगत खर्च बढ्न सकिरहेको छैन । यो वर्ष पनि पुँजीगततर्फको ३० अर्ब रकम खर्च हुन नसक्ने देखिएको छ । आगामी बजेटका लागि यो मुख्य चुनौति हो । बजेट विनियोजन गरेर मात्रै हुँदैन, खर्च गर्न पनि सक्नुपर्छ । खर्च नहुने बजेटको अर्थ रहँदैन । सरकारले आगामी दिनमा खर्च गर्न सक्ने क्षमता बढाउनु पर्छ । यसका लागि प्रक्रियागत जटिलता पनि छन् । ती जटिलताहरु संसदले फुकाउनु पर्छ ।
सार्वजानिक खरिद ऐन, जग्गा प्राप्ति ऐन र अन्य लगानीसम्बन्धी ऐनहरुको संसोधन नगरी सरकारले खर्च गर्न सक्दैन । त्यसैगरी विषेश आर्थिक क्षेत्र, श्रम ऐनलगायतको पुनरावलोकन गर्नै पर्छ । ऐन नियमको संसोधन भन्नेवित्तिकै हुँदैन ।
त्यसैले जतिसुकै राम्रो बजेट आए पनि साउन एक गतेदेखि नै कार्यान्वयन गर्नु पर्छ । साउनदेखि बजेट कार्यान्वयन गर्न हामी जोडदारका साथ लाग्नुपर्छ, होइन भने बजेटले प्रतिफल दिन सक्दैन ।
बजेट निर्माण प्रक्रिया नै त्रूटिपूर्ण भएकाले खर्च हुन नसकेको त होइन ?
अर्थ मन्त्रालय र योजना आयोगका निर्देशिकाहरु हेर्ने हो भने अत्यन्तै राम्रा छन् । तर, सिंहदरबारबाट खोलै नभएका ठाउँमा पुलका लागि बजेट छुट्याइन्छ । राजनीतिक दवावका आधारमा बजेट विनियोजन गरिन्छ । यो प्रवृत्ति तत्काल हटाउनु पर्छ । सरकारले आफना कर्मचारीमार्फत बजेट विनियोजन भएको ठाउँको बारेमा साउनमै जानकारी लिनुपर्छ । बजेट घोषणा भएपछि दशैँसम्म आराम गर्ने प्रवृत्ति छ । साउनमा अर्थमन्त्रालयले बजेट निकासा त गर्छ । तर, निकासा भएको रकमअनुसार मन्त्रालयहरुको कार्याक्रम नै बनेको हुँदैन ।
नेपालमा बजेटको निर्माण प्रक्रियामाभन्दा पनि कार्यान्वयन प्रक्रियामा समस्या छ । प्रधानमन्त्री, अर्थमन्त्री, विभिन्न मन्त्रीहरु, योजना आयोगका उपाध्यक्ष र मुख्यसचिवको संयोजकत्वमा बजेट कार्यान्वयनको अनुगमन गर्ने नौवटा समितिहरु छन् । तर, राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाको प्रगति नै सबैभन्दा कम छ । यसले के पुष्टि गर्छ भने अनुगमनको प्रथा नै गलत छ । अनुगमन समितिले निर्देशन मात्रै दिने होइन, कार्यान्वयन गराउनस सक्नुपर्छ । सात-सात दिनमा त्यस्ता आयोजनाहरुको अपडेट गरेर देखिएका अवरोधहरु मन्त्रिपरिषदले तत्काल हटाउनु पर्छ । प्रधानमन्त्री र मन्त्रीपरिषदले समस्या नहटाएर कसले हटाउने ?
संयुक्त सरकारका कारण एक मन्त्रलयनको काममा अर्को मन्त्रालयले हस्तक्षेप गर्न सक्दैन । उसले कोठाभित्र मात्रै गुनासो गर्छ । यस्ता विषयमा प्रधानमन्त्रीकै अगाडि छलफल हुनुपर्छ । र, तत्काल निर्णय हुनुपर्छ । हामीले मलेसियाको मोडलबाट सिक्न सक्छौं । मोहम्मद महाथिरले आर्थिक योजना इकाई गठन गरे । उक्त इकाइले प्रत्येक हप्ता बैठक बसेर अबरोध हटायो । त्यसैले मलेसिया सम्पन्न भयो । बहुदलीय व्यवस्थामा प्रधानमन्त्रीको भूमिका निकै बलियो हुनुपर्छ । र, हुन्छ पनि ।
बजेटमा सरकारको विषेश प्राथमिकता केमा छ ?
आगामी बजेटमा उर्जालाई बजेटले विषेश प्राथमिकता दिइँदैछ । तर, चालू आर्थिक वर्षमा ट्रान्समिसनलाईलाई छुट्याइएको बजेटको २० प्रतिशत मात्रै खर्च भएको छ । त्यसकारण बजेट राखेर मात्रै लोडसेडिङ कम हुँदोरहेनछ भन्ने देखियो । निर्देशन मात्रै दिएर र समिक्षा मात्रै केही हुँदैन । सरकार कार्यान्वयन पक्षमै दृढ हुनुपर्छ ।
सरकारले ठूला परियोजनामा लगानी गर्नुपर्यो, भन्ने मेरो सुझाव छ । उदाहरणका लागि फास्टट्रयाक र टनेलमध्ये एकलाई सरकारले प्राथमिकता दिएर अघिबढ्नु पर्यो । अन्तरािष्ट्रय एयरपोर्ट, सिचाइँका योजनाहरु अघि बढाउनुपर्यो । यो कुरा अर्थ मन्त्रालयले पनि बुझेको छ । तर, सम्भाव्यता र विस्तृत नक्सांकन नगरी टेन्डर गर्न सकिँदैन । यो प्रक्रियामा जाँदा फेरि पनि सरकारले खर्च गर्न सक्दैन । र, बजेट भाषणमा मात्रै सीमित रहन्छ ।
खर्च गर्नसक्ने क्षमता नबढाई ठूला परियोजनामा बजेट विनियोजन गरेर मात्रै परियोजना बन्लान र ?
मलाई पनि त्यो डर लागिरहेको छ । सरकारले पूर्वाधार विकासमा जोड दिएर बजेट विनियोजन गरे पनि संभाव्यता अध्ययन गरेर विस्तृत परियोजना डिजाईन नभएसम्म टेन्डर गर्ने अवस्था रहँदैन । ठूला परियोजनाको डिटेल डिजाइन एक दुई महिनामा सकिँदैन । तसर्थ ठूला परियोजनामा बजेट छुट्याउँदा खर्च हुन नसक्ने जोखिम निकै उच्च छ । यद्यपि सरकारले सुरुवात चैं गर्नै पर्छ । सरकारले आगामी वर्ष चार/पाँच महिना मात्रै काम गर्न पायो भने पनि अर्को वर्षदेखि पूर्णरुपमा काम गर्न सक्छ ।
नेपालमा बैदेशिक लगानी भित्रन नसक्नुका कारणहरु के-के हुन ?
विदेशी सहयोगका परियोजनाहरु हेर्ने हो भने अन्य देशमा एक वर्षमा सम्पन्न हुने परियोजना नेपालमा भने पाँच वर्षमा पनि सम्पन्न हुँदैनन् । अन्य देशमा पाँच वर्षमा सम्पन्न हुने परियोजना नेपालमा १५ वर्षलाग्छ । समय लम्बिँदा लगानीकर्तालाई प्रतिफल होइन घाटा हुन्छ । त्यसैले लगानीकर्ता निरुत्साहित हुन्छन् । त्यसैगरी विद्युत, श्रम समस्या र विभिन्न सरकारी निकायमा फाइल अडि्कने समस्याले नेपालमा लगानी गर्न इच्छुक लगानीकर्ताहरु भयभित छन् । आर्थिक विकासमा सम्वेदनशील देशहरुले जस्तोसुकै सहजीकरण गरेर भए पनि लगानीकर्तालाई आकषिर्त गर्न प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् । तर, हामीकहाँ भने लगानीकर्तालाई दुःख दिने प्रवृत्ति छ । अर्को कुरा सरकारले पोजेक्ट बैंक बनाएर पूर्वसंभाव्यता अध्ययन गरी परियोजना तयार गरिरहेको छैन । भारत र चीनले ठूला परियोजनाहरु देउ भनिरहेका छन् तर, राष्ट्रिय प्राथमिकताभन्दा पनि विभिन्न नेताहरुका व्यक्तिगत प्राथमिकताका परियोजना छन् । अनि कसरी विदेशी लगानी आउँछ ?
सरकारले गरेको रकमान्तरलाई प्रतिपक्षीहरुले राज्यकोषमाथि ब्रम्हलुट गरिएको भन्ने आरोप लगाउँदै आएका छन् ? रकमान्तर गर्नु वित्तीय अपराध हो ?
रकमान्तरको विषयलाई राजनीतिकरण गरिएको छ । अहिले मात्रै होइन यसअघि पनि रकमान्तरमा राजनीतिकरण भएको थियो । प्रत्येक वर्ष रकमान्तरको विषयमा पूर्वअर्थमन्त्रीहरुले विरोध र राजनीतिककरण गर्दै आएका छन् । रकमान्तरको जति विरोध गरे पनि आफ्नो हातमा चाबी हुँदा सबैले रकमान्तर गरेकै छन् । रकमान्तर दुरुपयोग होइन तर बजेटको प्रभावकारी कार्यान्वयन नगर्नु हो ।
रकमान्तरका सबल पक्ष र दुर्वलपक्षहरु के-के हुन् ?
प्रगति गर्न नसकेका परियोजनाबाट प्रगति गरिरहेका तर बजेटको अभाव भएका परियोजनामा बजेट हाल्दा परियोजना बन्छ । त्यसकारण रकमान्तरको सही सदुपयोग भयो भने विकासले गति पाउँछ । तर, रकमान्तरको प्रवृत्ति कायमै रहँदा पैसा नथपुञ्जेल काम नगर्ने प्रवृत्तिपनि मौलाउँदो छ, यो चैं राम्रो होइन । पहिले-पहिले नेपालमा प्रोजेक्ट नै नभई बजेट पारेर खाने चलन थिएन । तर, अहिले प्रोजेक्ट नै नभई बजेट पारेर खाने कुसंस्कार मौलाएको छ । रकमान्तर गरेको रकम गैरबजेटरी खर्चमा हाल्ने हो भने त्यसभित्र चाहीँ भ्रष्टाचार हुन्छ, कागज मिलाएर खान सक्ने पर्याप्त ठाउँहरु हुन्छन् । बैशाखमा बजेट दिएपछि न टेन्डर हुन्छ, न उपभोक्ता समिति हुन्छ । त्यसैले अनुगमन गर्न नसकिने सानातिना परियोजनामा रकमान्तर गर्नुहुँदैन । ठूला परियोजनाको अनुगमन हुने भएकाले बजेटको अभाव हुन नदिन रकमान्तर गर्न सकिन्छ ।
अर्थमन्त्रीले बजेटमा कति प्रतिशतसम्म आफ्नो चाहाना अनुसार आयोजना राख्न सक्छ ?
बजेट अर्थमन्त्रीले बनाउने नभई विभागिय मन्त्रालयहरुले बनाउने हुन् । योजना आयोगले दीर्घकालीन योजनाको मार्गचित्र बनाइसकेको हुन्छ । त्यसका आधारमा मन्त्रालयहरुले बजेट निर्माण गर्ने हुन् । तर, नेपालका मन्त्रालयहरुका कमजोरी छन् । मन्त्रालयले परियोजनाको गहन अध्ययन नै गरेका छैनन् । यस्तो अवस्थामा अनुभवी अर्थमन्त्री छ भने उसले तपाईहरुले अध्ययन नै नगरी योजना निर्माण गर्नुभएको छ, त्यसैले बजेट दिन सकिँदैन भनेर अर्थमन्त्री हाबी हुन सक्छ । मन्त्राललाई परियोजनाको मतलब हुँदैन तर बजेट आए पुग्छ ।
जिल्ला र स्थानीयस्तरमा जाने परियोजनाका विषयमा अर्थमन्त्रीले केही गर्न सक्दैन । त्यसका लागि जे गर्छन् सम्बन्धित मन्त्रालयले नै गर्छ । स्थानीय विकास मन्त्रालयमा रकमान्तर गरियो भने अर्थमन्त्रीले कर्मचारीमार्फत मेरो जिल्लामा पनि हाल्देउ है भन्न सक्छ । रकमान्तर गर्दा अर्थमन्त्रीले आफ्नो इच्छा भएको परियोजना तथा स्थानमा बजेट दिन सक्छ । अन्य मन्त्रालयको तुलनामा अर्थमन्त्रालयको संरचना अलि स्थिर र ढुकुटीको चाबी पनि हुने भएकाले अर्थ मन्त्रालय अन्य मन्त्रालयहरुमाथि हावी हुन्छ नै ।
-डा. शंकर शर्मा, पूर्वउपाध्यक्ष, योजना आयोग तथा पूर्वअमेरिकी राजदूत / अनलाइन खबरलाइ दिनुभएको अन्तर्वाताबाट
म आमैसँगै पछि लागेँ। माटोले बनेको भत्किन लागेको पाटीको एउटा कुनामा तिनको बास रहेछ। सम्पत्तिको नाउँमा एउटा बर्नर फुटेको स्टोभ, एउटा स्टिलको थाल, सिसाको ग्लास र एउटा कुच्चिएको डेक्ची रैछ। कुच्चिएको पुरानो डेक्ची देखाउँदै भनिन्, ‘म त यसैमा चिया पकाउँछु, खन्याउँछु अनि यसैमा भात नि पकाउँछु। ऐले त ३, ४ दिन भो भात नखा। बर्नर फुट्या छ, पकायो, कालै हुन्छ। यो उमेराँ भाँडा मस्काउने जाँगर चल्दैन।’
झण्डै ७ महिनाअघिको कुरा हो। म दिउँसो १ बजेतिर काठमाडौंको विशालनगर नजिकैको धूमबाराही मन्दिर पुगेँ। टन्टलापुर घाम छिचोल्न मन्दिरछेउको पिपलबोटमुनि बसेँ। पछाडिबाट स¥याकसुरुक आवाज सुनियो। मुन्टो फर्काएर यताउति नियालेँ। सेताम्मै कपाल फुलेकी झण्डै ७० वर्ष नाघेकी बूढी आमै पो! बढार्दै रैछिन्। देख्नेबित्तिकै फुक्लेको दाँत देखाउँदै फिस्स हाँसिन्। हाँस्दा तिनका निधार र गालामा टन्नै मुजा परेका हुन्थे। तिनका खैरो आँखा, होचो कद अनि बूढ्यौली हाँसो मोहनी लाउने खालका थिए। आमैले बढार्न भ्याएपछि म छेउतिर आइन् र भनिन्, ‘मन्दिर घुम्न आ हो?’ मैले टाउको हल्लाएर ‘हजुर हो’ मात्र भनेँ।
मैले आमैलाई ‘घर कता हो? हजुरको’ भनेर सोधें। आमैले मन्दिर छेउको भत्केको पाटी देखाउँदै भनिन्, ‘ऊ त्यो कुनामा उत्तानो परेर सुत्छु, त्यही घर हो मेरो। हेर्छ्यौ बा?’
म आमैसँगै पछि लागेँ। माटोले बनेको भत्किन लागेको पाटीको एउटा कुनामा तिनको बास रहेछ। सम्पत्तिको नाउँमा एउटा बर्नर फुटेको स्टोभ, एउटा स्टिलको थाल, सिसाको ग्लास र एउटा कुच्चिएको डेक्ची रैछ। कुच्चिएको पुरानो डेक्ची देखाउँदै भनिन्, ‘म त यसैमा चिया पकाउँछु, खन्याउँछु अनि यसैमा भात नि पकाउँछु। ऐले त ३, ४ दिन भो भात नखा। बर्नर फुट्या छ, पकायो, कालै हुन्छ। यो उमेराँ भाँडा मस्काउने जाँगर चल्दैन।’
आमैको कुराले मन कटक्क खायो।
आमैले आफ्नो कथा यसरी सुरु गरिन्, ‘मेरो नाउँ बिष्णु बस्याल हो। बाउनकी छोरी हुँ। खै सत्तरी लागेर ६ जोडेसी जति उमेर भो, त्यति नै वर्षकी भइँ। माइत चाँहि बुटवल हो। मेरा बुवा त बुटवलका रैथाने हुन्। हाम्रो जग्गाजमिन सम्पत्ति त कति हो कति। म जेठी छोरी थिएँ। हाम्रो बाउलाई तराईका जिमिनदार भनेर सप्पैले चिन्थे। उनका त्यतिका सम्पत्ति भए नि म छोरी भइकन धेरे दुख भोगेँ। मध्यरातमै उठेर सारा काम घरधन्दा भ्याउनुपथ्र्यो। उतिबेला पढ्नी उढ्नी चलन थिएन। छन त दाजुभाइ नि थिए। उनीहरुको त कार्य चलाउने, निर्णय गर्ने र पढ्ने मात्रै काम हुन्थ्यो। घरका सप्पै छोराहरु बनारस गएर पढ्या हुन्।
हामी छोरीबुहारी हुने जातले कहाँ पढ्न पाउनु र भन्या बाबु। अझ बाउनकी छोरीले त बोल्न नि हुन्थेन। घरको कामले जीउननी फुर्सत नहुनी। रातरातै जंगल पसेर दाउराका भारी बोकेर बजारमा बेच्न ल्याउनुपर्थ्यो। उसै गरी १५ वर्षमा टेकियो। एउटा काठमान्डुको तामाङ केटोले मन पराउँथ्यो। सुख पाइन्छ कि भनेर उसैसँग भागेर काठमान्डु आएँ। १७ वर्षको उमेरमै पहिलो सन्तान छोरी जन्मी। पैलेपैले त सुख लाग्यो। कम्तीमा माइतमा घोट्टिएको जस्तो काम गर्नुपरेन तर सुख भाग्यमा लेख्या रैनरैछ। बूढोले विस्तारै हेला गर्न थाले, छोरो जन्माउन नसकेर। बच्चा पेटमा आएपछि लोग्ने मान्छेले माया गर्दैनन् पो त। पैसा त माटोसरी कमाउँथे। महाराजगंज चक्रपथमा जग्गा किनेर ठूलो घर बनायो बूढोले। ठेक्कापट्टाको राम्रै काम जानेको थियो उसले। पछि उसले कान्छी ल्याए। सुत्केरी हुँदा न गतिलो खान पाइयो, न स्याहार नै पाइयो। कान्छी र म चक्रपथकै घरमा बस्थ्यौँ। बूढो जाँडरक्सी औधि मन पराउने। भनेको मानेनौ भने कान्छी र मैले रातभर कुटाइ खानुपर्थ्यो। पछि मबाट अरु २ छोरा जन्मिए। बूढाले मण्डिखाटारमा जग्गा किनेर फेरि अर्को घर ठड्याए। त्यति धेरै सम्पत्ति भए पनि हाम्रो नाउँमा केही जोडेनन्। हुन पनि हामी नपढेका आईमाईको हातभरी पैसा राख्ने आँट त हुन्नथ्यो,सम्पत्ति जोड्नु त कता हो कता झन। बिजातकोसँग विहेबारी भए पनि कमाउने लोग्ने छ भन्ने खुशी लाग्थ्यो। तिनले सम्पत्ति कुस्तौँ जोडे पनि बानी सुध्रिएन। बिहानबेलुका २ छाक खान आँसु झार्नु नपरेको दिन हुन्नथ्यो। उसले मनपरी मुख छोडेर गाली गरुन्जेल सुन्नुपथ्र्यो अनि उसले खाएर फ्याँकेको जुठो नै मिठो मानेर खानुपथ्र्यो। रिस उठेसी गोरु चुटेझैँ चुट्थे। कान्छीपट्टिको ३ जना र मेरो ४ जना बच्चाहरु सँगसँगै हुर्के। छोराछोरीहरुलाई भन्या जस्तो स्कूलमा पढायौँ। छोरोहरु कमाउन सक्ने भएपछि बुहारी ल्याएर छुट्टै भान्छा चलाएर बसे। बूढो नि विस्तारै रोगी हुँदै गयो। छोरोहरु जवान भएपछि आफ्नो हुँदो रैनछन् बाबु। बुहारीको किचकिचले कलह मच्चिन्थ्यो। मै बूढीलाई पाल्न छोरोलाई सकस भएछ क्यारे। त्यसैले यो बूढेसकालमा घर छोडेर हिँडे। ऐले ६ वर्ष भयो, यही पाटीमा सुत्छु, यही मन्दिर बढार्छु अहिले भगवान् नै मेरो परिवार। अब पढेको छैन न हातमा राम्रो सीप। ऐले बाबुहरु जस्तो पढ्न जान्या भए आफैँ पालिन सक्थे होला। जिन्दगीभरि लोग्नेको कुटाइ खाएर बाँच्नुपर्थेन होला, न छोराकै भरमा सपना साँच्नुपर्थ्यो।
हामी छोरी मान्छेका लागि सम्पत्ति हैन, शिक्षा कत्ति खाँचो रैछ भन्ने ज्ञान मैले त्यही आमाबाट थाहा पाएँ। कम्तीमा शिक्षा मात्रै उनका बाबुले दिएका भए जीवनभरि २ छाक पेट भर्न उनले लोग्नेको कुटाइ खानुपर्थेन।
बोल्दाबोल्दै आमैका बलिन्द्र धारा आँसु झरे।
चिन्दै नचिनेका बूढी आमैका कथाले मेरो मन रोयो। यति कुरा सकेर मैले आमा नरुनुस् है भनेर हिँडे। आमा खुशी भइन्। परसम्म हात हल्लाएर ‘आउँदै गर्नु है बाबु’ भनिन्। बाटोभर आमाको कुरा याद आइरह्यो। सानी छँदा तिनी जमिन्दार बाउकी छोरी, तरुनी भएपछि धनी लोग्नेको श्रीमती, बूढेसकालमा लक्का जवानको आमा। सुख पाउँछु भन्ने त तिनलाई पक्कै लाग्या थियो होला। मनमा अर्को प्रश्न उब्जियो, तिनी जस्तै कति धेरैले लोग्नेकै खटनमा बाँच्नुपरेको होला? अनि छोरोले पछि पाल्छ भन्ने आशमा बसेका होलान्? बिष्णु आमैलाई हेरौँ। आखिरमा हामी आइमाई मान्छे त आफ्नै भरमा पालिनुपर्दो रैछ। हुन पनि तिनका बाउ, लोग्ने र छोरा धनी भएर पनि उनी सधैँ गरिब भइन्। साँच्चिकै हामी छोरी मान्छे बाउ धनी भएर धनी हुँदैनौ, लोग्ने धनी भएर पनि धनी हुँदैनौं, न त छोरा भएर नै धनी हुन्छौँ। हामी धनी हुन हामी आफै धनी हुनुपर्दो रहेछ। त्यो धन भनेको शिक्षा रहेछ।
आमैको कथाले मलाई यही ठूलो पाठ सिकाएको छ। एकपल्ट आफ्नै व्यवहारलाई फर्केर हेरौ न। हामी यही शहरबजारका शिक्षित वर्ग हौँ, तर सधैँ अनपढ जस्तो व्यवहार गर्छौँ। हामी ठूलाठूला कुरा गर्छौँ। छोरीको बिहे गर्न सधैँ हतारिन्छौँ, अझ केटो अमेरिका जाने टन्न पैसा भएको हुनुपर्छ। हामी छोरीको पूरा शिक्षाका बारेमा सोच्दै नसोची अर्कामा निर्भर बनाउने बाटो रोज्छौँ, हामी छोरीलाई धनी बनाउने भनेर कहिल्यै सोच्दैनौँ बरु धनी लोग्नेको स्वास्नी चाहिँ कसरी बनाउने भन्ने मात्र सोच्छौँ। तर अब हामी छोरीहरु पनि आफँै आत्मनिर्भर हुन जान्नुपर्छ, त्यसका लागि आफँै पढ्नुपर्छ, कम्तीमा अरुको सपनाका लागि हैन, आफ्नै सपनाका लागि बाँच्नुपर्छ। अनिमात्र हामीले बिष्णु बस्याल आमाजस्तै जिन्दगीभर अरुको भरमा बाँचेर दुख भोग्नुपर्दैन।
निशा राई /सेतोपाटि
मैले आमैलाई ‘घर कता हो? हजुरको’ भनेर सोधें। आमैले मन्दिर छेउको भत्केको पाटी देखाउँदै भनिन्, ‘ऊ त्यो कुनामा उत्तानो परेर सुत्छु, त्यही घर हो मेरो। हेर्छ्यौ बा?’
म आमैसँगै पछि लागेँ। माटोले बनेको भत्किन लागेको पाटीको एउटा कुनामा तिनको बास रहेछ। सम्पत्तिको नाउँमा एउटा बर्नर फुटेको स्टोभ, एउटा स्टिलको थाल, सिसाको ग्लास र एउटा कुच्चिएको डेक्ची रैछ। कुच्चिएको पुरानो डेक्ची देखाउँदै भनिन्, ‘म त यसैमा चिया पकाउँछु, खन्याउँछु अनि यसैमा भात नि पकाउँछु। ऐले त ३, ४ दिन भो भात नखा। बर्नर फुट्या छ, पकायो, कालै हुन्छ। यो उमेराँ भाँडा मस्काउने जाँगर चल्दैन।’
आमैको कुराले मन कटक्क खायो।
आमैले आफ्नो कथा यसरी सुरु गरिन्, ‘मेरो नाउँ बिष्णु बस्याल हो। बाउनकी छोरी हुँ। खै सत्तरी लागेर ६ जोडेसी जति उमेर भो, त्यति नै वर्षकी भइँ। माइत चाँहि बुटवल हो। मेरा बुवा त बुटवलका रैथाने हुन्। हाम्रो जग्गाजमिन सम्पत्ति त कति हो कति। म जेठी छोरी थिएँ। हाम्रो बाउलाई तराईका जिमिनदार भनेर सप्पैले चिन्थे। उनका त्यतिका सम्पत्ति भए नि म छोरी भइकन धेरे दुख भोगेँ। मध्यरातमै उठेर सारा काम घरधन्दा भ्याउनुपथ्र्यो। उतिबेला पढ्नी उढ्नी चलन थिएन। छन त दाजुभाइ नि थिए। उनीहरुको त कार्य चलाउने, निर्णय गर्ने र पढ्ने मात्रै काम हुन्थ्यो। घरका सप्पै छोराहरु बनारस गएर पढ्या हुन्।
हामी छोरीबुहारी हुने जातले कहाँ पढ्न पाउनु र भन्या बाबु। अझ बाउनकी छोरीले त बोल्न नि हुन्थेन। घरको कामले जीउननी फुर्सत नहुनी। रातरातै जंगल पसेर दाउराका भारी बोकेर बजारमा बेच्न ल्याउनुपर्थ्यो। उसै गरी १५ वर्षमा टेकियो। एउटा काठमान्डुको तामाङ केटोले मन पराउँथ्यो। सुख पाइन्छ कि भनेर उसैसँग भागेर काठमान्डु आएँ। १७ वर्षको उमेरमै पहिलो सन्तान छोरी जन्मी। पैलेपैले त सुख लाग्यो। कम्तीमा माइतमा घोट्टिएको जस्तो काम गर्नुपरेन तर सुख भाग्यमा लेख्या रैनरैछ। बूढोले विस्तारै हेला गर्न थाले, छोरो जन्माउन नसकेर। बच्चा पेटमा आएपछि लोग्ने मान्छेले माया गर्दैनन् पो त। पैसा त माटोसरी कमाउँथे। महाराजगंज चक्रपथमा जग्गा किनेर ठूलो घर बनायो बूढोले। ठेक्कापट्टाको राम्रै काम जानेको थियो उसले। पछि उसले कान्छी ल्याए। सुत्केरी हुँदा न गतिलो खान पाइयो, न स्याहार नै पाइयो। कान्छी र म चक्रपथकै घरमा बस्थ्यौँ। बूढो जाँडरक्सी औधि मन पराउने। भनेको मानेनौ भने कान्छी र मैले रातभर कुटाइ खानुपर्थ्यो। पछि मबाट अरु २ छोरा जन्मिए। बूढाले मण्डिखाटारमा जग्गा किनेर फेरि अर्को घर ठड्याए। त्यति धेरै सम्पत्ति भए पनि हाम्रो नाउँमा केही जोडेनन्। हुन पनि हामी नपढेका आईमाईको हातभरी पैसा राख्ने आँट त हुन्नथ्यो,सम्पत्ति जोड्नु त कता हो कता झन। बिजातकोसँग विहेबारी भए पनि कमाउने लोग्ने छ भन्ने खुशी लाग्थ्यो। तिनले सम्पत्ति कुस्तौँ जोडे पनि बानी सुध्रिएन। बिहानबेलुका २ छाक खान आँसु झार्नु नपरेको दिन हुन्नथ्यो। उसले मनपरी मुख छोडेर गाली गरुन्जेल सुन्नुपथ्र्यो अनि उसले खाएर फ्याँकेको जुठो नै मिठो मानेर खानुपथ्र्यो। रिस उठेसी गोरु चुटेझैँ चुट्थे। कान्छीपट्टिको ३ जना र मेरो ४ जना बच्चाहरु सँगसँगै हुर्के। छोराछोरीहरुलाई भन्या जस्तो स्कूलमा पढायौँ। छोरोहरु कमाउन सक्ने भएपछि बुहारी ल्याएर छुट्टै भान्छा चलाएर बसे। बूढो नि विस्तारै रोगी हुँदै गयो। छोरोहरु जवान भएपछि आफ्नो हुँदो रैनछन् बाबु। बुहारीको किचकिचले कलह मच्चिन्थ्यो। मै बूढीलाई पाल्न छोरोलाई सकस भएछ क्यारे। त्यसैले यो बूढेसकालमा घर छोडेर हिँडे। ऐले ६ वर्ष भयो, यही पाटीमा सुत्छु, यही मन्दिर बढार्छु अहिले भगवान् नै मेरो परिवार। अब पढेको छैन न हातमा राम्रो सीप। ऐले बाबुहरु जस्तो पढ्न जान्या भए आफैँ पालिन सक्थे होला। जिन्दगीभरि लोग्नेको कुटाइ खाएर बाँच्नुपर्थेन होला, न छोराकै भरमा सपना साँच्नुपर्थ्यो।
हामी छोरी मान्छेका लागि सम्पत्ति हैन, शिक्षा कत्ति खाँचो रैछ भन्ने ज्ञान मैले त्यही आमाबाट थाहा पाएँ। कम्तीमा शिक्षा मात्रै उनका बाबुले दिएका भए जीवनभरि २ छाक पेट भर्न उनले लोग्नेको कुटाइ खानुपर्थेन।
बोल्दाबोल्दै आमैका बलिन्द्र धारा आँसु झरे।
चिन्दै नचिनेका बूढी आमैका कथाले मेरो मन रोयो। यति कुरा सकेर मैले आमा नरुनुस् है भनेर हिँडे। आमा खुशी भइन्। परसम्म हात हल्लाएर ‘आउँदै गर्नु है बाबु’ भनिन्। बाटोभर आमाको कुरा याद आइरह्यो। सानी छँदा तिनी जमिन्दार बाउकी छोरी, तरुनी भएपछि धनी लोग्नेको श्रीमती, बूढेसकालमा लक्का जवानको आमा। सुख पाउँछु भन्ने त तिनलाई पक्कै लाग्या थियो होला। मनमा अर्को प्रश्न उब्जियो, तिनी जस्तै कति धेरैले लोग्नेकै खटनमा बाँच्नुपरेको होला? अनि छोरोले पछि पाल्छ भन्ने आशमा बसेका होलान्? बिष्णु आमैलाई हेरौँ। आखिरमा हामी आइमाई मान्छे त आफ्नै भरमा पालिनुपर्दो रैछ। हुन पनि तिनका बाउ, लोग्ने र छोरा धनी भएर पनि उनी सधैँ गरिब भइन्। साँच्चिकै हामी छोरी मान्छे बाउ धनी भएर धनी हुँदैनौ, लोग्ने धनी भएर पनि धनी हुँदैनौं, न त छोरा भएर नै धनी हुन्छौँ। हामी धनी हुन हामी आफै धनी हुनुपर्दो रहेछ। त्यो धन भनेको शिक्षा रहेछ।
आमैको कथाले मलाई यही ठूलो पाठ सिकाएको छ। एकपल्ट आफ्नै व्यवहारलाई फर्केर हेरौ न। हामी यही शहरबजारका शिक्षित वर्ग हौँ, तर सधैँ अनपढ जस्तो व्यवहार गर्छौँ। हामी ठूलाठूला कुरा गर्छौँ। छोरीको बिहे गर्न सधैँ हतारिन्छौँ, अझ केटो अमेरिका जाने टन्न पैसा भएको हुनुपर्छ। हामी छोरीको पूरा शिक्षाका बारेमा सोच्दै नसोची अर्कामा निर्भर बनाउने बाटो रोज्छौँ, हामी छोरीलाई धनी बनाउने भनेर कहिल्यै सोच्दैनौँ बरु धनी लोग्नेको स्वास्नी चाहिँ कसरी बनाउने भन्ने मात्र सोच्छौँ। तर अब हामी छोरीहरु पनि आफँै आत्मनिर्भर हुन जान्नुपर्छ, त्यसका लागि आफँै पढ्नुपर्छ, कम्तीमा अरुको सपनाका लागि हैन, आफ्नै सपनाका लागि बाँच्नुपर्छ। अनिमात्र हामीले बिष्णु बस्याल आमाजस्तै जिन्दगीभर अरुको भरमा बाँचेर दुख भोग्नुपर्दैन।
निशा राई /सेतोपाटि
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
दाङ- रुकुम गरायलाकी रुपा गन्धर्वले विवाह भएको १७ वर्षभित्र १० सन्तान जन्माइन्। ६ जना स्वस्थ, ४ जना दृष्टिविहीन। १० सन्तान जन्माएकी उनले सन्तुष्टि भने पाइनन्। पूर्ण स्वस्थ जन्मिएका ६ छोराछोरीको सानैमा मृत्यु भयो। बाँचेका सबै दृष्टिविहीन छन्।
उनका एक छोरा र तीन छोरी जन्मँदैदेखि दुवै आँखा देख्दैनन्। ‘राम्रा जन्मिएका एक छोरा र पाँच छोरी बाँच्न सकेनन्, बाँचेका चारजनाले संसार हेर्न पाएनन्,' रुपाले भनिन्, ‘जन्म त दिएँ तर दृष्टि दिन सकिनँ।'
‘मलाई भगवानले ठगेको हो,' उनले भनिन्, ‘आँखा देख्ने एकजना मात्रै बाँचेको भए पनि हुन्थ्यो।'
तुलसीपुर रक्षाचौरमा भाडामा बस्दै आएकी उनले दृष्टिविहीन चार छोराछोरी लिएर रुकुम छोडेको दुई वर्ष भइसक्यो।
सुरुमा जन्मिएका चार छोरी बाँचेनन्। पाँचौं सन्तानका रूपमा जन्मिएका छोरा बाँचे तर जन्मैदेखि आँखा देख्न सक्दैनन्। पाँचौं सन्तान गणेश अहिले १० वर्षका छन्।
त्यसपछि रुपाले दुई छोरी जन्माइन्। दुवैको आँखाको ज्योति ठीक थियो। तर, कालगतिले दुवैको मृत्यु भयो। दुई छोरीको मृत्युपछि उनले आठौं सन्तानका रूपमा फेरि छोरीलाई जन्म दिइन्। उनी बाँचिन् तर जन्मैदेखि दृष्टिविहीन छिन्। अहिले पाँच वर्ष पुगेकी उनी हिँडडुल गर्न र बोल्न पनि सक्दिनन्। दुई वर्षअघि जन्मिएका जम्ल्याहा छोरी पनि दृष्टिविहीन छन्।
६ सन्तान गुम्नु र बाँचेका ४ जना जन्मजातै दृष्टिविहीन हुनुको पीडा त छँदैछ, त्यसमाथि राम्रा सन्तानलाई जन्म दिन नसकेको आरोपमा उनलाई श्रीमान दिलबहादुरले थप पीडा दिए। पछिल्ला दुई छोरी गर्भमा छँदै श्रीमान दिलबहादुरले कान्छी भिœयाए। ‘राम्रा छोराछोरी जन्माउन सकिन भनेर श्रीमानले कान्छी भिœयाउनुभयो,' उनले भनिन्, ‘भगवानले त ठगेकै थियो, श्रीमानले पनि ठगे।'
रुपाले श्रीमानलाई कान्छी श्रीमती किन ल्याएको भनेर सोध्नसम्म सकिनन्। राम्रो सन्तान जन्माउन अर्की श्रीमती ल्याउन परिवार र आफन्तले दिएको सल्लाहविरुद्ध रुपा जान सकिनन्।
‘सबैले अर्की श्रीमती बिहे गर् भनिरहन्थे, मैलेमात्रै नगर्नुस् भन्न सकिन,' उनले भनिन्। श्रीमानले कान्छी भित्र्याएपछि केही समय सबै सँगै बसे। तर, समय सधैं उस्तै रहेन। श्रीमान र सौताले खपिनसक्नु पीडा दिन थालेपछि रुपाले दुई वर्षअघि घर त्यागिन्। त्यो बेला जम्ल्याहा दुई छोरी काखमा थिए।
‘घरबाट निस्कँदा सुत्केरी थिएँ,' उनले भनिन्, ‘श्रीमानले नजासमेत भन्नुभएन।' दुई वर्षअघि घर छाडेर निस्केकी उनलाई श्रीमानले एकपटक पनि सम्झेका छैनन्।
दृष्टिविहीन चार नाबालक छोराछोरी च्यापेर घर छाडेकी रुपा माइती नेपालको सम्पर्कमा पुगिन्। त्यहाँको तीनमहिने बसाइपछि दाङ फर्किइन्। तुल्सीपुर रक्षाचौरमा कोठा भाडामा लिएर बस्दै आएकी रुपाको जीवन कष्टकर छ।
छोराछोरीसँगै मर्ने धोको रहेको उनले सुनाइन्। ‘आँखै नदेख्ने यस्ता बालखालाई स्याहारेर बस्दा कति गाह्रो हुन्छ, त्यो मलाई नै थाहा छ,' उनले भनिन्, ‘बचाउन कोसिस गर्छु, यिनीहरू मर्दा सँगै मर्छु।'
केही संघ–संस्थाले दिएको सहयोगले पाँचजनाको परिवार जेनतेन चलेको छ। ऋण–सापट कसैले पत्याउँदैनन्। त्यसैले, अर्काको घरमा माग्न हिँड्नुको विकल्प उनीसँग छैन। ‘मासिक ६–७ हजार त जुटाउँछु तर पुग्दैन,' उनले भनिन्, ‘छोरालाई पढाउनुपर्यो्, भाडा बुझाउनुपर्यो , खानुपर्योट।'
उनका छोरा गणेश स्थानीय गुरुजजुर माविमा कक्षा २ मा पढ्छन्। विद्यालयको सहयोगमा पढ्दै आएका गणेश भन्छन्, ‘आमाको अनुहार हेर्ने मन छ, कसैले मेरा आँखा देख्ने बनाइदिए हुन्थ्यो।'
उनीहरू बस्दै आएको कोठाको मासिक ६ सय भाडा तिर्नुपर्छ। दृष्टिविहीन छोराछोरीसँग बसेकाले रुपालाई घरबेटीबाट पनि त्यति सहयोग मिल्दैन। दुई वर्षे अवधिमा उनले झन्डै दर्जन घर परिवर्तन गरिसकेकी छन्। कारण हुन्– तिनै दृष्टिविहीन छोराछोरी। ‘आँखा नदेख्ने छोराछोरीलाई राख्न राम्रो मान्दैनन्, धेरै घरमा डेरा गरिसकेँ,' उनले भनिन्, ‘अहिलेचाहिँ नराम्रो व्यवहार भएको छैन।'
श्रीमान टाढिएपछि परिवारका अन्य सदस्यले पनि रुपालाई वास्ता गर्न छाडिसके। रुपाका माइती (दाजु) बर्दियामा छन्। दाजुले उनलाई आफूसँगै बस्न बारम्बार आग्रह गरे पनि मानेकी छैनन्। ‘दाइले आइज यतै बस् त भन्नुभएको छ, यस्ता आँखै नदेख्ने केटाकेटीलाई कतिन्जेल राम्रो मान्नुहोला भनेर गएकी छैन,' उनले भनिन्। कहिलेकाँही जाँदा दाजुले चामल दिने गरेको उनले बताइन्। उनका साना छोराछोरी हेरचाहका लागि दाजुले छोरी करुणालाई पठाइदिएका छन्।
चार छोराछोरी च्यापेर एउटा कोठामा बस्दै आएकी उनी व्यवस्थित बासको आसमा छिन्। दृष्टिविहीन छोराछोरीलाई अर्काको घरमा राख्न समस्या भएको बताउँदै उनले श्रीमानसँग अंशदाबी गरेकी छन्। ‘मलाई बस्ने घरमात्रै देऊ भनेको छु,' उनले भनिन्, ‘घरमात्रै भए पनि छोराछोरीलाई राम्रोसँग राख्न पाउँथें।'
उनका चारै सन्तानको आँखामा जलविन्दु छ। राजधानी र दाङस्थित आँखा अस्पतालका चिकित्सकले बताएअनुसार चारैजनाले जीवनभर आँखा देख्न सक्दैनन्। तर, गाउँलेले भारतमा उपचार गराए ठीक हुने सल्लाह दिँदा रुपाको मन खुसीले भरिन्छ। ‘एउटैले मात्रै आँखा देखे पनि अरु ३ जनाको सहारा हुन्थ्यो,' उनले भनिन्। चारै सन्तानको आँखा भारतमा लगेर देखाउने रुपाको ठूलो धोको छ। तर, आर्थिक अभावका कारण लैजान नसकेको उनी बताउँछन्।
छोराछोरीकै उपचार खर्च जुटाउन उनी आउँदो फागुनमा इट्टाभट्टामा काम गर्न काठमाडौं जाने योजनामा छिन्। ‘यहाँ बसिरह्यो भने खान पनि पुग्दैन, फागुनमा काठमाडौं जानुपर्ला भनेको छु,' उनले भनिन् ‘पैसा कमाउन सकें भने यिनीहरुको आँखा देखाउन भारत लैजान्छु।'
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
उनका एक छोरा र तीन छोरी जन्मँदैदेखि दुवै आँखा देख्दैनन्। ‘राम्रा जन्मिएका एक छोरा र पाँच छोरी बाँच्न सकेनन्, बाँचेका चारजनाले संसार हेर्न पाएनन्,' रुपाले भनिन्, ‘जन्म त दिएँ तर दृष्टि दिन सकिनँ।'
‘मलाई भगवानले ठगेको हो,' उनले भनिन्, ‘आँखा देख्ने एकजना मात्रै बाँचेको भए पनि हुन्थ्यो।'
तुलसीपुर रक्षाचौरमा भाडामा बस्दै आएकी उनले दृष्टिविहीन चार छोराछोरी लिएर रुकुम छोडेको दुई वर्ष भइसक्यो।
सुरुमा जन्मिएका चार छोरी बाँचेनन्। पाँचौं सन्तानका रूपमा जन्मिएका छोरा बाँचे तर जन्मैदेखि आँखा देख्न सक्दैनन्। पाँचौं सन्तान गणेश अहिले १० वर्षका छन्।
त्यसपछि रुपाले दुई छोरी जन्माइन्। दुवैको आँखाको ज्योति ठीक थियो। तर, कालगतिले दुवैको मृत्यु भयो। दुई छोरीको मृत्युपछि उनले आठौं सन्तानका रूपमा फेरि छोरीलाई जन्म दिइन्। उनी बाँचिन् तर जन्मैदेखि दृष्टिविहीन छिन्। अहिले पाँच वर्ष पुगेकी उनी हिँडडुल गर्न र बोल्न पनि सक्दिनन्। दुई वर्षअघि जन्मिएका जम्ल्याहा छोरी पनि दृष्टिविहीन छन्।
६ सन्तान गुम्नु र बाँचेका ४ जना जन्मजातै दृष्टिविहीन हुनुको पीडा त छँदैछ, त्यसमाथि राम्रा सन्तानलाई जन्म दिन नसकेको आरोपमा उनलाई श्रीमान दिलबहादुरले थप पीडा दिए। पछिल्ला दुई छोरी गर्भमा छँदै श्रीमान दिलबहादुरले कान्छी भिœयाए। ‘राम्रा छोराछोरी जन्माउन सकिन भनेर श्रीमानले कान्छी भिœयाउनुभयो,' उनले भनिन्, ‘भगवानले त ठगेकै थियो, श्रीमानले पनि ठगे।'
रुपाले श्रीमानलाई कान्छी श्रीमती किन ल्याएको भनेर सोध्नसम्म सकिनन्। राम्रो सन्तान जन्माउन अर्की श्रीमती ल्याउन परिवार र आफन्तले दिएको सल्लाहविरुद्ध रुपा जान सकिनन्।
‘सबैले अर्की श्रीमती बिहे गर् भनिरहन्थे, मैलेमात्रै नगर्नुस् भन्न सकिन,' उनले भनिन्। श्रीमानले कान्छी भित्र्याएपछि केही समय सबै सँगै बसे। तर, समय सधैं उस्तै रहेन। श्रीमान र सौताले खपिनसक्नु पीडा दिन थालेपछि रुपाले दुई वर्षअघि घर त्यागिन्। त्यो बेला जम्ल्याहा दुई छोरी काखमा थिए।
‘घरबाट निस्कँदा सुत्केरी थिएँ,' उनले भनिन्, ‘श्रीमानले नजासमेत भन्नुभएन।' दुई वर्षअघि घर छाडेर निस्केकी उनलाई श्रीमानले एकपटक पनि सम्झेका छैनन्।
दृष्टिविहीन चार नाबालक छोराछोरी च्यापेर घर छाडेकी रुपा माइती नेपालको सम्पर्कमा पुगिन्। त्यहाँको तीनमहिने बसाइपछि दाङ फर्किइन्। तुल्सीपुर रक्षाचौरमा कोठा भाडामा लिएर बस्दै आएकी रुपाको जीवन कष्टकर छ।
छोराछोरीसँगै मर्ने धोको रहेको उनले सुनाइन्। ‘आँखै नदेख्ने यस्ता बालखालाई स्याहारेर बस्दा कति गाह्रो हुन्छ, त्यो मलाई नै थाहा छ,' उनले भनिन्, ‘बचाउन कोसिस गर्छु, यिनीहरू मर्दा सँगै मर्छु।'
केही संघ–संस्थाले दिएको सहयोगले पाँचजनाको परिवार जेनतेन चलेको छ। ऋण–सापट कसैले पत्याउँदैनन्। त्यसैले, अर्काको घरमा माग्न हिँड्नुको विकल्प उनीसँग छैन। ‘मासिक ६–७ हजार त जुटाउँछु तर पुग्दैन,' उनले भनिन्, ‘छोरालाई पढाउनुपर्यो्, भाडा बुझाउनुपर्यो , खानुपर्योट।'
उनका छोरा गणेश स्थानीय गुरुजजुर माविमा कक्षा २ मा पढ्छन्। विद्यालयको सहयोगमा पढ्दै आएका गणेश भन्छन्, ‘आमाको अनुहार हेर्ने मन छ, कसैले मेरा आँखा देख्ने बनाइदिए हुन्थ्यो।'
उनीहरू बस्दै आएको कोठाको मासिक ६ सय भाडा तिर्नुपर्छ। दृष्टिविहीन छोराछोरीसँग बसेकाले रुपालाई घरबेटीबाट पनि त्यति सहयोग मिल्दैन। दुई वर्षे अवधिमा उनले झन्डै दर्जन घर परिवर्तन गरिसकेकी छन्। कारण हुन्– तिनै दृष्टिविहीन छोराछोरी। ‘आँखा नदेख्ने छोराछोरीलाई राख्न राम्रो मान्दैनन्, धेरै घरमा डेरा गरिसकेँ,' उनले भनिन्, ‘अहिलेचाहिँ नराम्रो व्यवहार भएको छैन।'
श्रीमान टाढिएपछि परिवारका अन्य सदस्यले पनि रुपालाई वास्ता गर्न छाडिसके। रुपाका माइती (दाजु) बर्दियामा छन्। दाजुले उनलाई आफूसँगै बस्न बारम्बार आग्रह गरे पनि मानेकी छैनन्। ‘दाइले आइज यतै बस् त भन्नुभएको छ, यस्ता आँखै नदेख्ने केटाकेटीलाई कतिन्जेल राम्रो मान्नुहोला भनेर गएकी छैन,' उनले भनिन्। कहिलेकाँही जाँदा दाजुले चामल दिने गरेको उनले बताइन्। उनका साना छोराछोरी हेरचाहका लागि दाजुले छोरी करुणालाई पठाइदिएका छन्।
चार छोराछोरी च्यापेर एउटा कोठामा बस्दै आएकी उनी व्यवस्थित बासको आसमा छिन्। दृष्टिविहीन छोराछोरीलाई अर्काको घरमा राख्न समस्या भएको बताउँदै उनले श्रीमानसँग अंशदाबी गरेकी छन्। ‘मलाई बस्ने घरमात्रै देऊ भनेको छु,' उनले भनिन्, ‘घरमात्रै भए पनि छोराछोरीलाई राम्रोसँग राख्न पाउँथें।'
उनका चारै सन्तानको आँखामा जलविन्दु छ। राजधानी र दाङस्थित आँखा अस्पतालका चिकित्सकले बताएअनुसार चारैजनाले जीवनभर आँखा देख्न सक्दैनन्। तर, गाउँलेले भारतमा उपचार गराए ठीक हुने सल्लाह दिँदा रुपाको मन खुसीले भरिन्छ। ‘एउटैले मात्रै आँखा देखे पनि अरु ३ जनाको सहारा हुन्थ्यो,' उनले भनिन्। चारै सन्तानको आँखा भारतमा लगेर देखाउने रुपाको ठूलो धोको छ। तर, आर्थिक अभावका कारण लैजान नसकेको उनी बताउँछन्।
छोराछोरीकै उपचार खर्च जुटाउन उनी आउँदो फागुनमा इट्टाभट्टामा काम गर्न काठमाडौं जाने योजनामा छिन्। ‘यहाँ बसिरह्यो भने खान पनि पुग्दैन, फागुनमा काठमाडौं जानुपर्ला भनेको छु,' उनले भनिन् ‘पैसा कमाउन सकें भने यिनीहरुको आँखा देखाउन भारत लैजान्छु।'
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Rupa Gandarbha, 30, of Rukum gave birth to ten children in a span of eight years after she was married. Four are alive: 7-year-old Ganesh, 2-year-old Manisha and 3-month-old twins Ganga and Jamuna. Sadly, all of them are blind due to cataract. A poor Dalit woman, Rupa does not have money for their treatment although cataract can be treated. Doctors at the district hospital have told her they can't be treated in Rukum.
Rupa's six children who died were aged between a month and a year and were also blind. "Every time a blind baby was born, I hoped the next one would have healthy eyes," she says. "What did the God punish me for?" Rupa's husband has married another woman and she has to raise her four blind children herself. Her husband has two healthy children from his second wife. Rupa is frail because of repeated deliveries and the burden of taking care of her children.
Dr, Govinda KC is now at the headlines of the Most Media in Nepal, Lets watch the interview by Vijay Kumar for very popular TV Program Disha Nirdesh.
"JHAPA, Jan 10: Born into an impoverished family, Jhuma Lama (name changed) was married off soon after she passed the School Leaving Certificate examinations.
Her initial days after marriage were fulfilling as she had been married off to a man from a well off family. While her husband ran a grocery store, he also had in possession a fair share of ancestral property.
Life was blissful for Jhuma, who is now 20, as her husband, the only son in the family, loved her. Everything seemed hunky-dory until after eight months into their conjugal life, she insisted that both she and her husband make a trip to India. She thought their India trip would be something they would cherish throughout their lives."
But her dreams turned into a nightmare as soon as they reached the Indian State of Assam, where she was sold to a brothel by her own husband.
झापा- 'अहिले म के गरूँ, के नगरूँको दोधारमा छु,' लामो अनुनयपछि कुरा गर्न राजी भएकी उनले सुरुमै आफ्नो मनोदशा दर्शाइन्, 'अन्यायमा परेँ, न्याय चाहियो भन्दै कतै जानसक्ने अवस्थामा म छैन, चुपचाप बस्दा पनि मन पटक्कै मान्दैन।'
आफ्नै पतिबाट भारतीय यौन बजारमा बेचिएकी झुमा लामा (नाम परिवर्तन) असुरक्षाको भयमा छिन्। घरीघरी घटनाबारे सबैलाई बताउँदै हिँडूजस्तो लाग्ने अनि फेरि घरपरिवार र भविष्य सम्झँदा 'संयमित' बनिहाल्न बाध्य हुनुपर्ने स्थिति उनको छ। केही समययता अन्तरद्वन्द्व यति तीव्र बनिरहेको छ, यसै गरूँ भन्ने मेसो उनले पाएकी छैनन्। आमाबासँगको भेटपछि केही नयाँ बाटो पत्ता लाग्ने आशा छ उनको। त्यही आसले अहिले उनलाई तनाव व्यवस्थापन गर्न सघाइरहेको छ। 'अबको दुई दिनभित्र बाआमासँग भेट हुँदैछ,' उनले नागरिकसँग भनिन् 'के गर्ने हो, त्यसपछि निर्णय गर्नुपर्ला।'
परिवार र छरछिमेकी सबैले 'लायक' ठहर गरेर जसलाई कन्यादान गरे, उसैले छोरीको जीवन बर्बाद पारेको खबर उनका अभिभावकले पाएका छैनन्। तर, समस्यामा छु भनेर खबर गरेका कारण उनका अभिभावक झापाको काँकडभिट्टा आउँदै छन्। उनी माइती नेपालको संरक्षणमा बसेकी छन्।
हेटौंडाको एउटा सरकारी विद्यालयबाट एसएलसीको परीक्षा सिध्याउनेबित्तिकै उनको घरजम गरिदिने विषयले घरमा प्रवेश पायो। खेतीकिसानी गर्ने उनका बाआमासँग भावी ज्वाइँबारे उति ठूलो सपना थिएन। सामान्य नेपाली बाआमाको चाहजस्तै 'गरिखाने खालको केटो' भए हुने उनीहरूको मनसाय थियो। घरमा दिनरात त्यही विषयमा कुराकानी हुन थालेपछि उनले पनि मनमनै आफ्नो सपनाको राजकुमार खोज्न थालेकी थिइन्। 'मेरो पनि ठूलो सपना थिएन,' कुराकानीका क्रममा धेरैपटक भक्कानिएकी उनको इच्छा थियो रे 'जागिरे पति होस्, सानो र सुखी परिवार होस्।'
घरमा चलिरहेको कुराकानी एक कान दुई कान हुँदै छिमेकतिर पनि फैलिन थालेको थियो। एकजना छिमेकी व्यापारीसँग झुमाका बाले मनको कुरा कहेका थिए। 'एक दिन बालाई तिनै मान्छेले राम्रो केटो छ भन्दै कुरा लिएर आएछन्,' झन्डै वर्ष दिनअघिको घटना सम्झँदै २० वर्षे उनले भनिन् 'त्यसपछि कुरा अघि बढ्यो, परिवारबारे बु‰ने काममा पनि बाले तिनै मान्छेलाई जिम्मा दिनुभो।' त्यस क्रममा नजिकैको गाउँमा किराना पसल गर्ने, परिवारको एक्लो छोरा, आम्दानी राम्रै भएको केटो भएको निष्कर्षमा उनीहरू पुगे। केटोको चालचलनबारे ढुक्क हुन छिमेकीले उनीहरूलाई सम्झाएकै थिए। आउजाउ चल्न थालेपछि झुमाले पनि नाइँ भन्न सकिनन्। अघिल्लो वर्ष मंसिरमा उनको बिहे भयो।
Jhuma, who burst into tears several times while relating her sufferings to this scribe, said when she woke up the next morning, her husband, who had promised her to take to new places in the India, was nowhere to be found.
When she enquired, the hotel staffers told her he would return soon. They told her he was a regular guest at the hotel. It was only later that she learnt that her husband had sold her to a brothel.
After spending six months in India as a captive sex worker, she was rescued with the help of some Nepalis staying in India and NGOs. She was brought to Nepal during the first week of December 2013 and handed over to Maiti Nepal office in Jhapa.
“I am not in a position to decide what I should do next,” she said bursting into tears.
According to Jhuma, her parents, who are still unaware of what she went through, are her only hope. She has called her parents to Jhapa, saying she was in a difficulty and needed their help. “My parents will be here in a couple of days and they will help me seek justice,” she said.
After arriving in Nepal she had inquired about her husband and came to learn that he had been making a fool of her parents and relatives telling them that he has sent Jhuma for further studies in India.
“My parents do not know the reality. I have just called them to come here so that I can tell them what my husband has done with me,” said she. “I will not spare my husband who destroyed my life and made a mockery of the relationship between a wife and a husband,” she added.
According to Jhapa office of Maiti Nepal, the organization working against human trafficking, it has helped rescue 16 Nepali women from Indian brothels in various Indian cities in 2013.
Govinda Ghimire, chief of Jhapa office of Maiti Nepal, said many innocent Nepali girls are sold to Indian brothels by their own relatives every year.
Her initial days after marriage were fulfilling as she had been married off to a man from a well off family. While her husband ran a grocery store, he also had in possession a fair share of ancestral property.
Life was blissful for Jhuma, who is now 20, as her husband, the only son in the family, loved her. Everything seemed hunky-dory until after eight months into their conjugal life, she insisted that both she and her husband make a trip to India. She thought their India trip would be something they would cherish throughout their lives."
But her dreams turned into a nightmare as soon as they reached the Indian State of Assam, where she was sold to a brothel by her own husband.
आफ्नै पतिबाट भारतीय यौन बजारमा बेचिएकी झुमा लामा (नाम परिवर्तन) असुरक्षाको भयमा छिन्। घरीघरी घटनाबारे सबैलाई बताउँदै हिँडूजस्तो लाग्ने अनि फेरि घरपरिवार र भविष्य सम्झँदा 'संयमित' बनिहाल्न बाध्य हुनुपर्ने स्थिति उनको छ। केही समययता अन्तरद्वन्द्व यति तीव्र बनिरहेको छ, यसै गरूँ भन्ने मेसो उनले पाएकी छैनन्। आमाबासँगको भेटपछि केही नयाँ बाटो पत्ता लाग्ने आशा छ उनको। त्यही आसले अहिले उनलाई तनाव व्यवस्थापन गर्न सघाइरहेको छ। 'अबको दुई दिनभित्र बाआमासँग भेट हुँदैछ,' उनले नागरिकसँग भनिन् 'के गर्ने हो, त्यसपछि निर्णय गर्नुपर्ला।'
परिवार र छरछिमेकी सबैले 'लायक' ठहर गरेर जसलाई कन्यादान गरे, उसैले छोरीको जीवन बर्बाद पारेको खबर उनका अभिभावकले पाएका छैनन्। तर, समस्यामा छु भनेर खबर गरेका कारण उनका अभिभावक झापाको काँकडभिट्टा आउँदै छन्। उनी माइती नेपालको संरक्षणमा बसेकी छन्।
हेटौंडाको एउटा सरकारी विद्यालयबाट एसएलसीको परीक्षा सिध्याउनेबित्तिकै उनको घरजम गरिदिने विषयले घरमा प्रवेश पायो। खेतीकिसानी गर्ने उनका बाआमासँग भावी ज्वाइँबारे उति ठूलो सपना थिएन। सामान्य नेपाली बाआमाको चाहजस्तै 'गरिखाने खालको केटो' भए हुने उनीहरूको मनसाय थियो। घरमा दिनरात त्यही विषयमा कुराकानी हुन थालेपछि उनले पनि मनमनै आफ्नो सपनाको राजकुमार खोज्न थालेकी थिइन्। 'मेरो पनि ठूलो सपना थिएन,' कुराकानीका क्रममा धेरैपटक भक्कानिएकी उनको इच्छा थियो रे 'जागिरे पति होस्, सानो र सुखी परिवार होस्।'
घरमा चलिरहेको कुराकानी एक कान दुई कान हुँदै छिमेकतिर पनि फैलिन थालेको थियो। एकजना छिमेकी व्यापारीसँग झुमाका बाले मनको कुरा कहेका थिए। 'एक दिन बालाई तिनै मान्छेले राम्रो केटो छ भन्दै कुरा लिएर आएछन्,' झन्डै वर्ष दिनअघिको घटना सम्झँदै २० वर्षे उनले भनिन् 'त्यसपछि कुरा अघि बढ्यो, परिवारबारे बु‰ने काममा पनि बाले तिनै मान्छेलाई जिम्मा दिनुभो।' त्यस क्रममा नजिकैको गाउँमा किराना पसल गर्ने, परिवारको एक्लो छोरा, आम्दानी राम्रै भएको केटो भएको निष्कर्षमा उनीहरू पुगे। केटोको चालचलनबारे ढुक्क हुन छिमेकीले उनीहरूलाई सम्झाएकै थिए। आउजाउ चल्न थालेपछि झुमाले पनि नाइँ भन्न सकिनन्। अघिल्लो वर्ष मंसिरमा उनको बिहे भयो।
Read This Article Full on the Nagariknews; Click Here
According to Jhuma, they stayed in a hotel after they reached Assam. “It was me who insisted on visiting India. We had left home and arrived in Assam via Raxaul and there was no reason I would have doubted my own husband,” she said.Jhuma, who burst into tears several times while relating her sufferings to this scribe, said when she woke up the next morning, her husband, who had promised her to take to new places in the India, was nowhere to be found.
When she enquired, the hotel staffers told her he would return soon. They told her he was a regular guest at the hotel. It was only later that she learnt that her husband had sold her to a brothel.
After spending six months in India as a captive sex worker, she was rescued with the help of some Nepalis staying in India and NGOs. She was brought to Nepal during the first week of December 2013 and handed over to Maiti Nepal office in Jhapa.
“I am not in a position to decide what I should do next,” she said bursting into tears.
According to Jhuma, her parents, who are still unaware of what she went through, are her only hope. She has called her parents to Jhapa, saying she was in a difficulty and needed their help. “My parents will be here in a couple of days and they will help me seek justice,” she said.
After arriving in Nepal she had inquired about her husband and came to learn that he had been making a fool of her parents and relatives telling them that he has sent Jhuma for further studies in India.
“My parents do not know the reality. I have just called them to come here so that I can tell them what my husband has done with me,” said she. “I will not spare my husband who destroyed my life and made a mockery of the relationship between a wife and a husband,” she added.
According to Jhapa office of Maiti Nepal, the organization working against human trafficking, it has helped rescue 16 Nepali women from Indian brothels in various Indian cities in 2013.
Govinda Ghimire, chief of Jhapa office of Maiti Nepal, said many innocent Nepali girls are sold to Indian brothels by their own relatives every year.
We also loved how Varun tried to pacify his anxious heroine and promised her a cameo if not a full fledged role. Well, Alia we don’t know about Karan but Varun doesn’t mind promising this insecure petite beauty even if means just to comfort her. BollywoodLifers, would you like to see this trio back onscreen?